مێژونووسان و فه‌لسه‌فه‌ی ڕابوون

نوسینی: احمد القصص

وه‌رگێڕانی: مامۆستا كرێكار

مەسەلەی ڕابوون ـ تا ئێستاش ـ لەو بابەتە سەرەكیانەن كە بیری مێژوونووسان و بیرمەندانی ووروژاندووە: رابوون چییە؟ چۆن دێتە دی؟ ئەم ئوممەتە چۆن رابوونی ئەنجامدا؟ ئەدی بۆچی وا داڕما؟ ئایا هۆكارەكە دینەكەیەتی؟ یان كێشەكە پەیوەندی بە تەكنۆلۆژیاو پێشكەوتنی زانستەوە هەیە؟ یان رابوون مەسەلەیەكە پەیوەندی بە دیدو بیرو كلتورەوە هەیە؟

   مێژونووسان لە كۆنەوە تا ئێستا بە لێكدانەوەو شیكردنەوەی بزاووتی رابوون و داڕمانیەوە خەریك بوون، بە شێوەیەكی گشتی گەیشتوونەتە ئەم ئەنجامانە:

*‌ لە مێژووی كۆندا كۆمەڵێك شارستانێتی جیاواز دەبینرێت كە سەریان هەڵداوەو پاشان داڕماون و كەوتوون و ئاسەوارێكی كاریگەری وایان نەماوە، وەكو شارستانێتی میسری و سۆمەریی و ئاشووری و بابلی و فارسی و یۆنانی و هی تریش، كە بە شارستانێتیەكی كاریگەرو زەبەللاح كۆتاییان پێ هات كە شارستانێتی رۆمانە، كە لە شاری رۆمای ئیتالیاوە سەری هەڵداو هەموو ئەوروپای گرتەوەو وا بەرەو دەریای سپی ناوەڕاستیش كشا كە هەموو كەنارەكانی داگرت و ئەو دەریا پان و پۆڕەی كردە دەریایەكی رۆمانی!!

* لەگەڵ دەسپێكی چەرخەكانی ناوەڕاستدا (لە سەدەی پازدەی زایینەوە) ئیمپراتۆرێتی رۆمانی رما و ئەوروپای چەرخەكانی ناوەڕاست لەسەر كەلاوەی ئەو دامەزرا كە بە چەرخی تێكشكان و دواكەوتوویی یان بە چەرخەكانی ناوەڕاست و چەرخە تاریكەكان ناسرا  ئەم چەرخە تاریكستانیە تا سەدان ساڵ تارمایی بەسەر هەموو لایەنێكی ژیانی ئەوروپادا ما، تا چەرخی نوێ هات و لەو تاریكستانیە رزگاری كرد.. ئەمەش لە كاتێكدا بوو كە رۆژهەڵات رابوونێكی بەرفراوان و كاریگەریی بە خۆوە دەبینی! سەرەتای سەدەی حەوتەمی زایینی بوو كە خۆری ئیسلام هەڵهات و هەر لە ئاسۆوە تا ناخی نێو دڵەكانی روناك كردەوە! ماوەیەكی كەمی برد ئیتر شارستانێتی ئیسلامی لە بەرەی رۆژهەڵاتەوە لە چینەوە تا بەری رۆژئاوا كە دەریالووشی ئەتڵەسییە خستە ژێر دیدو بیرو سیستمی خۆی! لە ماوەیەكی كەمی تریشدا كە بەرەو ئەوروپا كشا دوای ئەوەی ئیسپانیاو ووڵاتی ئەندەلووسی گرت، گەیشتە باشووری فەرەنسا!! ئیدی  ئەم شارستانێتیە بەرفراوانەی بیرو ژیریی و جوگرافیا بۆ سەدان ساڵ دادی خوایی بۆ گەلان كردە مایەی ئاسوودەیی دنیاو قیامەت! جیهانی ئیسلامی ئەو سەردەمە ببووە رووگەی رووی بزران و منارەی وێڵ و سەرگەردانان، لە ناوەوەش بۆ ئوممەتی موسوڵمان بەهەشتێكی دەستەبەر كردبوو..

* لەسەردەمی نوێدا واتە لە دەسپێكی سەدەی پازدەی زایینیەوە ئەوروپا كەوتە سەر رەوڕەوەی رابوونێكی نوێ، كە پێش سێ سەد ساڵ لەمەوبەر (واتە تا سەدەی هەژدەهەمی زایینی) بووە سەرەتای مێژووی نوێی ئەوروپا، كە ئێستا ئیمتیدای ئەوە. لە هەمان كاتدا جیهانی ئیسلامی ساڵ بە ساڵ دەكشایەوەو گڕمۆڵە دەبوو، شارستانێتیە ئیسلامیەكەی كەنار دەكەوت و موسوڵمانان بەرەو داڕمان دەرۆیشتن! كە زەمانیش گەیشتە كۆتایی سەدەی نۆزەو سەرەتای سەدەی بیستەم جیهانی ئیسلامی داڕماو كەوتە ژێر دەست و پێ!

   لە سەدەی بیستەمدا هەندێ ووڵاتی جیهان رابوونێكی نوێی بەخۆوە بینی، بە دیدو رێ و سیستمێكی نوێوە هاتە كایەوە بەڵام زیاتر لە حەفتا ساڵی نەخایاند و داڕمایەوە!! مەبەست لە كۆمۆنیستیە كە لە 1917 دا چووەسەر حوكم و پێش ئەوەی سەدەی بیستەم تەواو ببێت، ئەو رماو ووردوخاش بوو!! لەوانەیە كۆمۆنیستی ژمارەی پێوانی شكاندبێت لە تەمەن كورتی شارستانێتیدا!! هەر چەندە لە زۆرینەی ساڵانی سەدەی بیستەمدا لەسەر ئاستی سیاسەتی نێو دەوڵەتی رۆڵێكی كاریگەرو بەرفراوانی دەبینی كەچی چونكە لەناوەوە گەندەڵ بووبوو، وا زوو رما!!

  لێكدانەوەو شیكردنەوەی مێژونووس و بیرمەندانی جیهان بۆ هۆكاری گەشەو نەشونما یان هۆكاری پووكانەوە داڕمانی رابوون و شارستانێتی پێكەوەنان، هەیانە دەڵێ : گەشەو نەشونماو پاشان پیربوون و كەوتنی رابوون و شارستانێتی شتێكی سروشتییەو هیچ لێكدانەوەیەكی تری غەیری ئەوەی نیە كە وەكو هەر زیندەوەرێك بۆ نموونە وەكو مرۆڤێك وایە كە بە قۆناغەكانی بوونیدا تێدەپەڕێت و پاشان دەمرێت.. سەرەتا ساوایە، ئینجا گەورە دەبێت و بەخۆو بەهێز دەبێت و پاشان پیر دەبێت، لاواز وكەم بەڵام هەر دەمێنێتەوە تا دواتر بە لادا دێت و دەمرێت.. رابوونیش وایە، لە گەلێكدا دێتە كایەوەو گەشە دەكات و پاشان پیر دەبێت و دەكەوێت.. (شپینگلەر)ی بیرمەندو فەیلەسووفی ئەڵمانی كە لە 1936 دا كۆچ دوایی كرد لەسەر ئەو بۆچوونەیە، بۆیە دەڵێ:

  (مێژوو بریتیە لە شارستانێتی سەربەخۆو دەگمەن، پێكهاتەكانی وەكو ئەندامانی لەشن، كۆتایشیان وەكو ئەندامانی لەشە، ئەوانیش بە قۆناغی بوژانەوەو گەشەو پێگەیشتن و پاشان بە مردندا تێدەپەڕێت، شارستانێتی رۆژئاوایی كە لە سەدەی نۆزدەهەمەوە ـ واتە لە خۆگرتنی سەرمایەدارییەوە ـ دەستی پێكردووە، لەسەردەمی دەرەبەگایەتیدا گەشەی كردو ئێستا وا بەرەو رمان دەچێت..)  . [1]

   هەندێك بیرمەندی تر وای بۆ دەچن كە رابوون و شارستانێتی كاتێك دێنە دی كە گەلێك هەست بە بەربەرەكانێی بەرامبەری دەكات و دەكەوێتە كێبڕكێوە، جا ئەو بەربەرەكانێ و كێبڕێكیە ناوەكی بن وەك ئەوەی لە نێوان پێكهاتەكانی ئەو گەلەدا هەیە، یان دەرەكی بن وەك ئەوانەی وان لەنێوان ئەو گەلەو گەلانی دیكەدا، هەموویان تاكەكانی ئەو گەلە دەخەنە سەر هەستێكی بەربەرەكانێ و چالاكیەكی زۆریان لە ناو كۆمەڵگەكەدا پێ دەكەن، ئەمەش وا دەكات نوخبەی میللەتەكە كە هۆشیارترن لەوانی دی، خۆ لە خەتێكی مەشیدا یان لە رێكخراوێكدا ساز دەن تا بتوانن رووەڕووی ئەو بەربەرەكانێیانە ببنەوە كە رووی لە گەلەكەیان كردووە، ئەمەش دەبێتە هۆكاری هاتنەوە سەر خۆو رابوون و رابوونی ئەو گەلە. ئەوی نوێنەری ئەم شیكردنەوەو لێكدانەوەیەیە (تۆینبی) بیرمەندی گەورەی ئینگلیزە كە لە 1975 دا كۆچی دوایی كرد .

   تۆینبی لە لایەكەوە لەگەڵ شپینگلەری ئەڵمانیدا یەك دەگرێتەوە لەلایەكی تریشەوە شیكردنەوەی سەربەخۆی خۆشی بەیان دەكات، كە دەڵێ : (مێژووی جیهان بە كۆمەڵێك قۆناغدا دەڕوات كە پڕە لە بەرزیی و نشێوی، كە بە سەرجەمی دەرچەی هەموو قۆناغەكان شارستانێتیەك دێتە بەرهەم و خۆی دەنوێنێت، ئەمەش قۆناغی لەدایكبوون وگەشەو نەشونماو هەڵوەشان و رمان و داڕمانی هەیە)[2] . پاشان باس لەو هۆكارانە دەكات كە دەربارەی رابوون و شارستانێتی هێناماننەوە [3] .

   تۆینبی هۆی رمانی شارستانێتی وا دەبینێت كە بریتیە لەوەی نوخبە كاریگەرەكە لەبەردەوامبوونی بەرەنگاریی كردنەوەی بەبەرەكانێ و كێبڕكێكان دەكەون، ناتوانن وەكو یەكەمجار رووبەڕوویان ببنەوەو سەرلەنوێ خەڵكەكەی بۆ لای دیدو هەڵوێستی خۆیان راكێشنەوە. بۆیە دەڵێ: (كاتێك كە نوخبە كەمینە كاریگەرەكەی كۆمەڵگەیەك دەكەون، یان كە دەبنە نوخبەیەكی كەمینەی دەسەڵاتدارو دەیانەوێت بە زەبری هێز پلەو پایەی خۆیان راگرن، شایانی ئەو دەسەڵاتە نامێنن، چونكە لە كۆمەڵێكی كاریگەریی بنیاتنەرەوە گۆڕاون بۆ كۆمەڵێكی فەرمانڕوای سەپاوی ڕمێنەر، ئیتر پرۆلیتاریا (كە زۆرینەی جەماوەرەكەن) وازیان لێدەهێنن و لێیان دوور دەكەونەوەو ئەو هەستە كەمەندكێشیەیان تێدا نابیننەوە كە لەسەرەتادا بۆ لای دیدو هەڵوێستی خۆیانیان كەسب دەكردن، ئینجا وەكو جارانیش لاسایی رەفتاری ئەوان ناكەنەوە.. ئابەو شێوەیە چینێكی وا دەبێتەوە هۆكاری ڕمان و داڕمانی ئەو شارستانێتیەی كە لەو كۆمەڵگەدا بەرپاكرابوو! كە لە سەردەمی پێكاتن و گەشەو نەشونماكەیدا ئەو دابڕدابڕ بوونە دژوارو سەختەی تێدا نەبوو..) .[4]

   هەندێكی تر هەن كە وا دەبینن كە مرۆڤایەتی بەردەوام لە پێشكەوتن و بەرز بوونەوەدایە بەرەو لوتكەی شارستاێنتی، بەڵام ئەوەیە كە هەندێك لە گەلان پێش هەندێكی تریان كەوتوونەتەوە، بۆیە دەبینرێت كە ئاستی (دواكەوتن) و شارستانێتیان جیاوازە، ئەمەش رێژەییە چونكە زۆر نابات كە گەلە دواكەوتووەكانیش بە گەلە پێشكەوتووەكان دەگەنەوە.. ئەمما ئەو داڕمان و رمانەی بەسەر گەلێكی خاوەن شارستانێتیدا دێت، وا تەماشا دەكرێت كە شتێكی كاتییەو لەوەوە هاتووە كە گەلەكە لە قۆناغێكەوە چۆتە قۆناغێكی ترەوە كە دەبێت زوو ببڕرێت و ئەو تێكشكانە كاتییە راست كاتەوەو بكەوێتەوە سەر رەوڕەوەی شارستانێتیەكەی خۆی و پێیدا سەروتر كەوێت تا دەگاتە ئاستێك كە لە ئاستی پێشووی بەرزتر بێت..

   نوێنەری ئەم جۆرە بۆچوون و شیكاریی و لێكدانەوەیە (هێگڵ) و (ماركس)ن  لەگەڵ هەبوونی جیاوازی نێوانیان، كە هێگڵ وا دەبینێت كە راقیترین شێوەی شارستانێتی و باڵاترین ئاستی بریتیە لە لیبراڵی سەرمایەداریی كە ووڵاتانی رۆژئاوایی ئێستا گەیشتوونەتێ بە تایبەتی ئەڵمانیای ووڵاتەكەی خۆی [5].. بەڵام ماركس وا دەبینێت كە راقیترین شارستانێتی و باڵاترین ئاست كە كۆمەڵگە بیگاتێ ئەو كاتەیە كە كۆمەڵگە دەگاتە قۆناغی كۆمۆنیستی تەواو كە بە دوای دەوڵەتی سۆشیالیستیدا دێت .. [6]

   لەوانەی لەم زەمانەی ئێستاماندا دەیانەوێت تیۆریەكەی هێگڵ زیندوو كەنەوە ـ بە تایبەتی دوای رمانی نموونە ماركسیە عەمەلیەكەی سۆڤیەت ـ فرەنسیس فۆكۆیامایە كە بیرمەندێكی ئەمریكایی رەگەز یابانییە، كە دوای بڵاو كردنەوەی كتێبەكەی (كۆتایی مێژوو و مرۆڤی كۆتایی) ناوبانگی زیاتر دەركرد، كە مژدەی ئەوەی تێدا دەدات كە گوایە مێژوو بە سەركەوتنی لیبراڵیستی شێوازو نەسەقی ئەمریكا بەسەر هەموو شێوەكانی تریدا گەیشتۆتە كۆتا قۆناغی راقی خۆی و هیچ ئاستێكی سەرووتری بۆ هیچ دیدو بیرێكی تر جێ نەهێشتووە!!

   ئەمە بەشێك لە تێڕوانین و شیكردنەوەو لێكدانەوەی هەندێك بیرمەندو فەیلەسووفە كە دەربارەی بزاوتی رابوون وشارسنتانێتی (گەشەو رمانی) خستوویانەتە بەردەست.. بۆیە لێرەدا هێنامەوە تا خوێنەری بەڕێز لەو بارودۆخەدا دانێم كە ئەو بیرمەندانە رەنجیان تێدا دەدا تا بگەنە پێناسەیەكی ووردی گشتگیر لەسەر رابوون و شارستانێتی گەلان، تا رۆشنبیریەكی لا دروست ببێت دەربارەی سەرەتای مێژووی رابوونی ئەوروپاو شارستانێتیە نوێیەكەی، هەروەها بۆ ئەوەی پەی بە بزاوتی شارستانێتی لە مێژوودا ببات.. ئەگینا مەبەستم لەوە نەبوو تیۆرو لێكدانەوەكانیان باس كەم و پاشان رەخنەی خۆماشمان دەربارەی بهێنمەوە، چونكە ئەوە لە ناوەندە رۆشنبیریەكانی ووڵاتانی ئێمەدا زۆر نەبووەو نەبۆتە بزوتنەوەیەكی فیكری كاریگەر، مەگەر تیۆریەكەی ماركس.. ئەوەی ئێستا لە ناوەندە فیكریی و سیاسیەكانی ووڵاتی ئێمەدا بڵاوو كاریگەرە تیۆری نوێی لیبراڵی رۆژئاوایە، كە هەندێك لە بیرمەندانی ناوچەكە كەوتوونەتە ژێر كاریگەییەوەو رەواجی پێ دەدەن، بە تایبەتی دوای رمانی بلۆكی سۆشیالیست كە بە سەركەوتنی ئەم تیۆریە لیبراڵەو بردنەوەی جەنگەكەی ئەوی دەزانن، كە دواتر دێینەوە سەر ئەم باسە. 

  ئێمە لەمەودوا هەوڵ دەدەین بە ووردی بەرپەرچی ئەو دیدو تیۆرانە بدەینەوە كە بەو شێوانە بزاوتی رابوون و شارستانێتی و مێژووی گەلانیان  لە (مان و رمان) دا لێكداوەتەوە. دواتریش دیدو بۆچوون و لێكدانەوەی ئیسلامی خۆمان دەخەینە روو. ان شا‌ء اللە..

بۆ خوێندنه‌وه‌ی به‌شی یه‌كه‌م گرته‌ بكه‌