ڕابوونی راست و ڕابوونی چەوت

نوسینی: احمد القێێ

وه‌رگێڕانی: مامۆستا كرێكار

   ئەگەر زۆرینەی بیرمەندو مێژوونووس و فەیلەسووفانی رۆژئاوا هێشتا لە توێژینەوەو بەدواداچوونەكانیاندا هەر بە دوای ئەوەوەن كە چی دەبێتە هۆكاری دامەزراندن و پێشبورد یان پەك كەوتن و داڕمانی شارستانێتی، هەقە ئەوە بۆ خۆیان لێ گەڕێین و هەق نیە ئێمەش وەكو ئەوان سەرمان لێ بشێوێت، چونكە ئەوە مێژووەو چەندین نموونەی راپەڕین و شارستانێتی جیاوازی خستۆتە بەر دەست هەموان، شتێكی ژیرانەش نیە مرۆڤ هەر وێڵ بێت بە دوای هەر جۆرە راپەڕینێكدا تا كۆپی بكاتەوە، بەڵكو دەبێت وێڵ بێت بە دوای راپەڕین و شارستانێتیەكدا كە مرۆڤایەتی دەگەێنێتە كامەرانی ودڵخۆشی هەمیشەیی، بە عیبارەتێكی تر بڵێین: مادام راپەڕینێكی چاك و راپەڕینێكی خراپمان كەوتۆتە بەردەست، ژیرێتی ئەوەیە كە راپەڕینە راستەكە بناسینەوەو بیناسێنینەوەو شوێنی كەوین..

 ئەگەر زانیمان كە مەبدە‌و (بەو عەقیدەو سیستمەوە كە تێیدایە) هۆكاری سەركەوتن یان شكستی راپەڕین و شارستانێتیەكانە، كەوابوو ئەوە دەبێتە بەڵگەنەوویست كە راپەڕینی راست لە مەبدەئی راستەوە دێت، مەبدەئی راستیش ئەوەیە كە لەسەر عەقیدەیەكی راست دامەزراوە، كە لە لایەكەوە لەگەڵ سروشتی مرۆڤدا یەك دەگرێتەوەو لە لایەكی ترەوە لە رووی ژیرییەوە دەیگەێنیتە قەناعەت كردن پێی، سەرەنجام دڵ و دەروون دەگەێنێتە سایەی هێمنی و سرەوتن.. ئەركی ئەم عەقیدەش ئەوەیە كە وەڵامی دروست و پێناسەی راست بداتە ئەم مرۆڤایەتیە دەربارەی ماهیەتی مرۆڤ و گەردوون و ژیان.. پێویستە ئەم مەبدەئە لە هەموو كات و شوێنێكدا شیاوی چەسپاندن بێت، ئەمەش زامنی راپەڕینی راستە..

   ئەمما ئەو مەبدەئەی لەسەر عەقیدەیەكی هەڵە دامەزراوە، شیاوی چەسپاندن نابێت مەگەر لە كۆمەڵگەیەكدا كە لەگەڵ ئاڕاستەو كلتووریدا بگونجێت، ئەمەش دەبێت بارودۆخی گونجاوی بەو ئەندازەی حەوجێیی خۆی بۆ ساز بكرێت.. زۆرجار نواندن و چەسپاندنی مەبدەئێك كاتییەو شیاوی زەمانێكی زۆر كورت دەبێت، چونكە زۆریان ئاخ و داخی بارو دۆخی كۆمەڵگان و كاردانەوەی واقیعە خراپەكەن، بۆیە سەدایەكی بانگەشەی چارەسەركردن لەو خەڵكە دەبێتە مەبدە‌و، وەكو مەبدەئی لیبراڵی.. كە سەختی بارودۆخی كۆمەڵگەی رۆژئاوا لەو گەلانەی كردە مەبدەئی راپەڕین و سیستمی شارستانێتی [1].. لەبەر ئەمەیە كە دەبینیت دوای ماوەیەك لە چەسپاندنی ئەو مەبدەئە كۆمەڵگەكەیان هەست دەكات كە مەبدەئەكە لەگەڵ زۆر لە هیواو ئومێدی خەڵكەكەدا نایاتەوەو ئەو سیستمەی لەسەری دامەزراوە لە بەرژەوەندی كۆمەڵێكەو چین و توێژەكانی تری كۆمەڵگەكەی خستۆتە جۆرە مەترسیەكی نوێوە. بۆیە بەرپرسانی ئاڕاستەوانی كۆمەڵگەكە دێنە سەر ئەو قەناعەتە كە بەردەوامبوونی زەحمەتەو قۆناغی نوێی ژیانی كۆمەڵگاكەیان پێویستی بە ئەفكارێكی تر هەیە.. دوای ماوەیەكی كەم دەبینیت فەیلەسووف و بیرمەندان لەسەر ئەو مەبدەئەی پێشوو وا دەنووسن كە هۆكاری سەرەكی دواكەوتن و تێكڕمانی كۆمەڵگەكەیان بووە! لە كاتێكدا هەر ئەوان و هاوشێوەی ئەوان بوو ئەو مەبدەئەیان دەكردە شاڕێی سەرفرازیی و سەركەوتن!! زەقترین نموونەی ئەمەش كۆمۆنیزمە.. كە بە حساب هۆكاری سەرەكی بیناسازیی كۆمەڵگەی بەختەوەری پرۆلیتاریا بوو، كەچی سەدەیەكی تەواو نەكرد كۆمەڵگەكە هاواری لێ هەستا كە هۆكاری شكست و نەهامەتیی و دواكەوتووییمان كۆمۆنیزمە  بە مەبدە‌و و سیستم و ئاڕاستەیەوە!!

   مەبدەئی كۆمۆنیزم راپەڕینێكی هێنایە كایەوە كە نەیتوانی لە هەشتا ساڵ زیاتر بڕ كات! لە ماوەی ئەو هەشتا سااڵەشیدا هەر لە سەرەتایەوە ئەوەندەی ڤایرۆسی گەندەڵی فیكرو گەندەڵی سیاسی و گەندەڵی ئیداریی لە خۆ گرتبوو كە زۆر زوو كلۆر بوو.. یەكەمین تۆوی خراپەكاریی ناخی بریتی بوو لە پێچەوانەكاریی سروشت و ژیریی خودی مرۆڤ، چونكە هەر لە هەنگاوی یەكەمیەوە نكووڵی بوونی خوای كردگاری كرد، لە سەرەتایەوە ووتی: خوا نیەو ژیانیش هەر ماددەیە.. ئەمەش پێچەوانەی سروشتی مرۆڤە كە لە ناخیدا هەست بە بوونی كردگارێكی بەهێزی بینەرو بیسەری زیندوو دەكات كە رۆحی لەگەڵیدا دەدوێت و حەز بە رێنمایی و قەرستنی ئەو دەكات.. ژیرییش لەگەڵ ئەم هەست ونەستەی رۆحدا هاوڕایە، ژیرییش دەڵێ كە ئەم ژیان و گەردوون و مرۆڤە كردگارێكی بە ئاگایان هەیە، ئەمانە هەموو مەخلووقی كردگارێكی بەهێزی كارزانن، چونكە مرۆڤ لە بیركردنەوەو ژیریی بەكارهێنانیدا لە توێژینەوەو بەدواداچوونی ئاسەواری كردگاردا، لە ووردەكارییەكانی ژیان وگەردوون وبوونەوەراندا هەست بە لاوازیی و بێ دەسەڵاتی خۆی دەكات، ناتوانێت قەناعەت بەوە بكات كە ئەم هەموو ووردەكاریی و جوانی و رێكوپێكیە كردگارێكی بەهێزو زیندووی بە ئاگایان نەبێت.. لەم دیدە خراپەوە كە بوو بە مەبدە‌و سیستمێكی بۆگەن و شەڕخواز هاتە كایەوە كە سیستمی سۆشیالیستی بوو، بەوەندە نەوەستا كە مرۆڤایەتی نەگەیاندە ئاسۆی ئومێد، بەڵكو فڕێیدایە كەندەڵانی داماویی و قینی پەنگ خواردووی رەشبینی و مەحرومێتیەوە.. سەرەنجامی مەبدە‌و و حزب و سیستمەكەشی خراپترین كەلێنی مۆزەخانەی ئەفكار بوو..

   ئەمما مەبدەئی لیبراڵی سەرمایەداریی كە وا دەركەوت گوایە هەلی خۆڕاپسكانێكی جوامێرانەیە لە بارودۆخی چەرخەكانی ناوەڕاستی ئەوروپا.. ئەم مەبدەئەش هەر چەوت و نالەبارە، عەقیدەی ئەمیش (كە بریتیە لە جوێ كردنەوەی دین لە دەوڵەت) عەقیدەیەكی رۆحی نیە، لیبراڵی دوای ئەوەی بە لەقەلەق باوەڕی بەوە كردەوە كە مرۆڤ خوایەكی كردگاری هەیە، مرۆڤی لە كردگارەكەی جودا كردەوە، بەوەی كە پێی ووت: خوا تۆی لەم سەر زەویە دروست كردووەو ئیتر وازی لێ هێناویت، لێت گەڕاوە خۆت كاروباری ژیانی خۆت رێك خەیت، چۆن وچیت بە باش دەزانیت وا بكە [2]!! ئەم مەبدەئەش هەر دژی سروشتی مرۆڤ وەستایەوە بەوەی كە پەیوەندی نێوان خوای كردگارو مرۆڤی مەخلووقی پساندو مرۆڤی بە كەموكورت و دیدلێڵ بەرەڵا كردو نەیهێشت خوای كارگێڕو زانا ببێتە سەرپەرشتیاری ژیانی. 

   جا ئەگەر ئەو عەقیدە چەوت و لێڵە ببێتە سەرچاوەی مەبدە‌وو سیستمی ئاڕاستەكانی ژیانی لەسەر دابمەزرێت، حەتمەن ئەو راپەڕین و شارستانێتیەی لەسەریشی دادەمەزرێت چەوت ولارو خراپەكار دەبێت.

     ئیسلام مەبدەئێكە لەگەڵ سروشتی مرۆڤدا گونجاوەو ژیریی قەناعەت پێ دەكات، چونكە عەقیدەیەكە خوای پەروەردگار بە وەحی بۆ پێغەمبەرەكەی خۆی صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و سلم ناردووە، دیدو تێڕوانینی دروست و پێناسەی راستی گەردوون و ژیان و مرۆڤی بۆ كردووە كە هەموویان مەخلووقی خوای كردگارن و بونەوەر پێش هەبوونی مرۆڤەو دوای نەمانی مرۆڤیش قۆناغی تری هەبوون هەیە كە رۆژی دواییە. هەروەها بە وەحی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و كردگاری دیاری كردووە، كە بریتیە لە ملكەچیی و گوێڕایەڵی فەرمانەكانی خوای گەورەو ئاڕاستە كردنی ژیانی مرۆڤایەتی بە پێی شەریعەتەكەی خوا دیسان مرۆڤایەتیەكەی وا ئاڕاستە كردووە كە ژیانی دنیا بە كێڵگەی قیامەتی بزانێت و لەمسەرەوە چاوێكی لە رۆژی لێپرسینەوەو موحاسەبە كردنی هەبێت، چونكە حەتمەن لەوێ دوای پرسینەوەی حەق دوو رێ زیاتر نیە: پادشت بە بەهەشت، یان سزا بە دۆزەخ؟ ئەوی لە دنیادا باوەڕی هێنابێت و بە دینەكەیەوە پابەند بووبێت و وەكو خواناسێك پەرستبێتی و وەكو عەبدێكیش گوێڕایەڵی فەرمانەكانی بووبێت و خۆی لە بەرهەڵستیەكانی دوورەپەرێز گرتبێت، ئەوە شایانی بەهەشتی خوایە، ئەوی باوەڕی نەهێنابێت، یان خوای نەناسیبێت و وەكو پێویست نەیپەرستبێت و بە شەریعەتەكەیەوە پابەند نەبووبێت، حەتمەن ئەوە شایانی دۆزەخە.. خوای گەورە لە قورئاندا ئەم گەشتەی مرۆڤمان لە سەردەمانی دروست كردنیەوە تا گەڕانەوەو چارەنووس دیاری كردنی بۆ باس دەكات كە دەفەرموێ : (قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ . وَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ) البقرە/38ـ39 واتە: ووتمان هەر هەمووتان لە بەهەشت بڕۆنە خوارەوەو بچنە سەر زەوی، ئەو كات رێنمایی منتان بۆ دێت، هەر كەس شوێن رێنماییەكەی من بكەوێت ئەوە بێ خەمەو خەفەتی نایاتە رێ، ئەو كەسانەش كە بە كافری دەمێننەوەو پەیامەكەم بە درۆ دەخەنەوە ئەوانە ئەهلی دۆزەخن و بە نەمری تێیدا دەمێننەوە..

   بەم دیدو لەم روانگەوەیە كە ئەم عەقیدەیە ژیری مرۆڤ دەدوێنێت، قەناعەتی پێ دەكات، لەسەرەتاوە لێی دەپرسێت: (أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ) سورەتی ئیبراهیم/10 واتە: چما لە هەبوونی خوادا گومان و راڕایی هەیە كە ئەو كردگاری ئاسمانەكان و زەویە؟! دیسان ئەم عەقیدەیە لەگەڵ سروشتی مرۆڤەكەشدا هەر گونجاوو سازاوە بۆیە بەرەو بەندایەتی خوای گەورە كەمەندكێشی دەكات و زۆر ئاسان بە دەنگ ئەو بانگهێشتەیەوە دێت كە دەفەرموێ : (فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ) الروم /30 واتە: راست و رەوان، بێ ئەملاولا كردن روو لەم دینە كە، ئەم دینە لەگەڵ ئەو سروشتەدا هەماهەنگە كە خوای گەورە ئەو خەڵكەی لەسەر دروست كردوون، ئەمەش بە هیچ كلۆجێك بواری گۆڕانكاریی نیە، ئا ئەمەیە ئەو بەرنامەو رێبازە راست و دروستەی خوا، بەڵام زۆرینەی خەڵكی پەی پێنابەن و نایزانن..

   ئەم عەقیدەیە بەو شێوەیەی بۆتە عەقیدەیەكی رۆحیش. بۆیە لە ئیسلامدا جیاوازی نێوان ماددەو رۆح نیە، ئەم عەقیدەیە هەردوو لایەنی ماددی و لایەنی گەشەی رۆحی مرۆڤەكان ئاڕاستە دەكات و بە پارسەنگی بۆ سوودی تاكەكەو بۆ بەرژەوەندی كۆمەڵگەكەی نەشونمایان پێ دەكات.. كە مادام لایەنی رۆحی بریتیە لە ناسینی خواو پەی بردن بە زەروورەت و چۆنیەتی پەیوەندی پێوە كردن و كاركردن لەبەر رەزامەندی ئەو، دەی سا ئەمە لە ئیسلامدا بە جوانترین شێوەی ئاڕاستە دەبینرێت كە داوا لە شوێنكەوتووانی دەكات كە هەموو رەفتارەكانی بە پێی فەرمان و بەرهەڵستی خوایی بێت، لەمەشەوەیە كە مرۆڤە موسوڵمانە دیندارەكان بە قووڵی باوەڕو تەقوایان هەستی بەرپرسێتی ئەوە دەكەن كە دەبێت خێرو خۆشی و كامەرانی لەم سەر زەویەدا بۆ كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دەستەبەر كەن تا رەزامەندی خوایان دەست كەوێت، ئەمە پەیوەست كردنەوەی رەزامەندی خوای كردگارە بە ئاوەدان كردنەوەی دنیاو ئاڕاستە كردنی مرۆڤایەتی بە پێی وەحیەكەی خوای گەورە.

   دیسان هەر ئەم عەقیدە ئیسلامیە دەبینیت عەقیدەیەكی سیاسیشە، چونكە هەر لەو زەمینە فیكرییە عەقائیدیەوە، هەر لەو روانگەوە  سیستمێكی سیاسی دەستەبەر دەكات بۆ رێكخستنی ژیان و ئیدارەی كۆمەڵگەو دەستوری دەوڵەتەكەی.

   ئاوا جیاوازی نێوان دیاردەی راپەڕینی گەلان و بنەماو سیمای شارستانێتیەكانمان بۆ دەردەكەوێت.. كە لە سەرەتاوە تەركیز بكرێتە سەر پێناسەی ئەو فیكرو مەبدەئەی راپەڕین و شارستانێتیەكەی لەسەر دامەزراوە.. دەبێت لەم روانگەشەوە تەماشای ئەو راپەڕین و شارستانێتیە بەرفراوان و بەهێزە بكەین كە ئیسلام لەو كۆمەڵگایانەی رۆژهەڵاتدا هێنایە كایەوە، كە بە تەئكید لە لایەنی مەبدەئیەوە لەگەڵ مەبدە‌و و فیكرەكانی تردا جودایە، بۆیە ئەگەر وویسترا بەراوورد لە نێوان شارستانێتی ئیسلامی و شارستانێتی رۆژئاواییدا بكرێت، نابێت شارستانێتیە ئیسلامیەكە بە بارودۆخی چەرخەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپا بەراورد بكرێت، چونكە بە ئیعتیرافی هەموو لایەك چەرخەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپا سەردەمی هیچ جۆرە راپەڕینێك نەبوو، سەردەمانی دواكەوتوویی و داماوی و رمان بوو.. ئەوی دەیەوێت لە نێوان شارستانێتی ئیسلامی و شارستانێتی ئەوروپادا بەراورد بكات، دەبێت لە نێوانی شارستانێتی ئیسلامی و ئێستای شارستانێتی رۆژئاوادا بیكات كە ئەمڕۆ باڵی دەسەڵاتی بەسەر هەر هەموو جیهاندا كشاوە..

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (نهێنی ڕابوون) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (فەلسەفەی رابوولە فیكری رۆژئاوای سەردەمدا) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشووتر (مێژونووسان و فه‌لسه‌فه‌ی ڕابوون) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی پێشه‌كی گرته‌ بكه‌