به‌راوردێك له‌ نێوان شارستانێتی ئیسلامی و سارستانێتی رۆژئاوا

(له‌ڕووی سیاسیییه‌وه‌)

نوسینی: احمد القصص

وه‌رگێڕانی: مامۆستا كرێكار

   پێشكەوتنی مەدەنی و هەبوونی ئاوەدانی و پێشڕەوتی تەكنۆلۆژیاو پەلهاویشتنی زانست و ووردەكاریی لایەنە ماددیەكان ، لەگەڵ ئەوەشدا كە بۆ بەردەوام بوونی شارستانێتی پێویست و گرنگن، بەڵام نابنە پێوەری حوكمدان لەسەر راقێتی یا ن داڕِمانی شارستانێتی، نابنە پێوەری ئەوە كە ئایا چەند راست و دروستە یا كەچ و ناپەسەندە؟

   مادام شارستانێتی بریتییە لە كۆمەڵێك چەمك و پێناسەو تێڕوانین كە شێوازێكی شیاو بۆ ژیانی ناو كۆمەڵگەیەك دادەڕێژێت، دەبێت هەڵسەنگاندنیشی بە پێی بڕو رادەی سەركەوتن یان شكستی بێت لە پێشكەشكردنی شێوەی ژیان و ئەو ئەمان و ئاسایشەی بۆ كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دەستەبەر كردووەو كە تێیدا هێمن بووەو لە ژیانی كامەرانیدا پێداوویستیەكانی هاتوونەتە دی.. لەم روانگەیەوە دەمانەوێت بەراوردێكی نێوان شارستانێتی ئیسلامی كە لە واقیعێكی بەرجەستەی نێو نەتەوەییدا بە درێژایی چەرخەكانی ناوەڕاست پرشنگی دایەوە، لەگەڵ شارستانێتی ئێستای رۆژئاوادا، بەو پێشكەوتنە مەدەنی و تەكنۆلۆژیایەوە بكەین كە پێی گەیشتووە، كەسیش پێی سەیر نەبێت كە ئەم دوانە بەرامبەر یەكتری رادەگرین و خاڵە گرنگ و كاریگەرەكانیان دیاری دەكەین، خاڵە ناوكۆییەكانیان نیشان دەدەین، چونكە خاڵی هەرە سەرەكی جیاوازی نێوانیان ناوكۆیی جۆر (التباین النوعي)ـە، نەك ناوكۆیی وجیاوازی پێشكەوتنە ماددیەكەیان..

   باس كردنی ئەو بیروهۆشەی ئوممەت كە دەسەڵاتە سیاسیەكەی لە خۆ گرتبوو، باسێكی دورودرێژە، چونكە زەمینەیەكی فیكرییەو خەڵكی گەلانی جیاوازی لەسەر پەروەردە بوو، هەر هەمووشیان لەژێر سایەی سیستم و یاساو رێسایەكدا دەژیان كە ئاڕاستەی شارستانێتیەكەی دەكرد.. ئەمە لق و پۆپی زۆرە.. بەڵام دەكرێت هەندێك خاڵی جیاوازی هەر بخەینە روو:

   یەكەم: لە رووی سیاسیەوە: ئیسلام توانی ئەو هەموو گەل و نەتەوەو زمان و رەنگ و كلتورە جیاوازانەی لەخۆی گرتبوون، ئاسان بیانكاتە كەرەستەی كۆمەڵگەی ئەو  ئوممەتەی خۆی بە پەیوەستی (ئیمان یان ئەمان) پێكی هێنابوو..

   كە پێغەمبەری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كۆچی دوایی كرد هەموو نیوەدۆرگەی عەرەبستان هاتبوونە ناو ئیسلامەوە، بتپەرستی و شیرك لەوێ نەمابوو، سەروەری یاسا بۆ عەقیدەو شەریعەتەكەی خوا بوو، هەموو عەرەبستان بووبووە دارالاسلام.. كە خەلیفە راشیدینە بەڕێزەكانیش هاتن، عەرەبستان هەروا بە دارالاسلامی مایەوەو فتووحاتی ئیسلامیش چەندین ئەوەندەی تری لە خاك و خەڵك هێنایە سەر دارالاسلامەكە..

ـ عێراق كۆمەڵگەیەكی تێكەڵە بوو لە عەرەب و فارسی مەسیحی و موزدەكی و زەردەشتی.

ـ ووڵاتی فارس كە عەجەمی لێ دەژیا لەگەڵ كەمینەیەكی جوولەكەو رۆمانی، هەمووشیان لەژێر باڵی دیانەتی فارسدا بوون.

ـ ووڵاتی شام كە هەرێمێكی رۆمانی بوو، سیستم و دیدو كلتورو رۆشنبیری رۆمان ئاڕاستەی دەكرد، وەكو دیانەت مەسیحی بوون، وەكو گەلیش سوریایی و ئەرمەن و جولەكەو هەندێك رۆمان و عەرەبی لێ دەژیا.

ـ باكوری ئەفریقا كە نەتەوەی بەربەری لێ دەژیا، لەژێر دەسەڵاتی رۆماندا بوون..

  لە سەردەمانی خەلیفە راشیدینەكاندا نووری ئیسلام و ئیدارەی سیستمی خیلافەت بە هەموو ئەم ناوچانە گەیشت..

   دوای خەلیفە راشیدەكان ئەمەویەكان هاتن، ئەوانیش بەردەوام بوون لەسەر بەرفراوان كردنی دارالاسلامەكە، لەسەردەمانی ئەمانیشدا چین و خەواریزم و سەمەرقەند هاتنە سەر خاكی ئیسلام.. ئینجا لەوسەری رۆژئاواوە موسوڵمانان لە ساڵی 86 ی كۆچیدا پەڕینەوە بۆ ئەندەلوس و كردیانە ویلایەتێكی سەر بە پایتەختەكەی ئیسلام لە شام!

   ئەم ووڵاتانە پڕ بوون لە نەتەوەو گەل و دین و ئاینزاو كلتوورو داب و نەریت و رێساو دەستوورو  ئینتیمای جیاواز، كە گومانی تێدا نیە دەیان خاڵی جیاوازی ژیریی و دەروونی و چەندین روانگەی دیدو تێڕوانین و شێوەو چۆنیەتی و بڕو رادەی بیركردنەوەیان لە خۆیاندا هەڵگرتبوو، كۆكردنەوەو پێكەوەلكان و پێكهێنانی یەك ئوممەت لەمانە كە یەك دین و یەك زمان و یەك سیستم و یەك كلتووریان ببێت، كارێكی هەر وا ئاسان نەبوو، كارێكە تا بیری لێ بكەیتەوە قورس بوو ، بۆیە سەركەوتنیشی شتێكی ئاسایی نەبوو، ئەمە بۆ غەیری ئیسلام لە هیچ شێوێنێكی سەر زەوی و مێژووی هیچ دین بیروباوەڕێكدا رووی نەداوە، لەژێر سایەی هیچ سیستمێكدا ـ هەتا ئێستا ـ رووی نەداوە نەوەدو هەشت گەل لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا، لەژێر سایەی شەریعەت و سیستمێكدا رێزو كەرامەتی خۆی بدۆزێتەوە نە نەژادپەرستی تێدابێت، نە چینایەتی ونە ئیستیعمارگەرایی [1].

   ۆڵ دێورانت دەربارەی توانەوەی سەرپشكانەی نەتەوەو گەل و ئینتیماكانی ئەو سەردەمەی مێژوو كە لە شارستانێتی ئیسلامدا بوون بە یەك ئوممەت، بە سەرسامیەوە دەنوسێت: گەلانی غەیرە عەرەب بە درێژایی مێژوو زمانی عەرەبییان وەرگرتووەو كردوویانە بە زمانی خۆیان، كەچی بۆ جلوبەرگی عەرەبی وا نەبوون، ئەو هەموو گەل و نەتەوانە ملكەچی شەریعەتەكەی قورئان بوون وئیسلامەكەیان قبووڵ كرد. لە بەرامبەریدا دەبینیت هیلینی دوای ئەوەی بۆ هەزار ساڵ سەروەریی و دەسەڵاتی هەبوو كەچی نەیتوانی رێساكانی بچەسپێنێت! لە هەموو ئەو شوێنانەی سوپای رۆمانی تێدا كەوتە پاشەكشە، خودا نیشتیمانیەكان و مەسیحێتیەكەشیان كە جێی دەهێشت بێ بەها دەمانەوەو كاریگەریی هیچیان لە ناو گەلانی ژێر دەستەدا نەدەما! هەموو ئەو ناوچەو گەلانەی كە ئیسلامیان دەگەیشتێ، بە پیر ئیسلامەكەوە دەهاتن و وەكو دین و خواپەرستی و دیدی ژیان وەریان دەگرت و وازیان لە هەموو بیروباوەڕەكانی رۆمان دەهێنا! هەموو بە دینە نوێیەكەیانەوە پابەند دەبوون و سەرڕاستانە هەستیان بە ئینتیمای دەكرد، خوایان بە پێی تەعلیماتی دینە نوێیەكە دەپەرست و شەریعەتەكەی ئەویان دەكردە یاساو رێسای حوكمی ناو خۆیان..

   ماوەیەكی زۆر كەمی پێچوو، بینیت ملیۆنان خەڵك هەر لە ئەندەنوسیاو چینەوە بۆ ووڵاتی فارس و شام و نیوەدۆرگەی عەرەب، بۆ باكوری ئەفریقاو ئەندەلوس بوونە یەك ئوممەت و یەك كۆمەڵگەو هاتنە ژێر سایەی یەك شەرع و یەك سیستمی ئیداریی! ئیدی ماوەیەكی زۆر كەمی پێچوو كە بینیت ئا ئەو هەموو میللەت و گەل و نەتەوەو كلتوورە سەر لە نوێ ژیانی خۆیان بە پێی ئاڕاستەی ئیسلام داڕشتەوەو بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابوری خۆیان بە پێی داخوازیەكانی سیستمی نوێ داڕشتەوەو هەر كەس و گەلەش هەستی بە عێزەت و رێزو كەرامەتی خۆی دەكردو بێ خەم لە ئەمانێكی بەرفراواندا دەژیا.. ئەو خەڵكەی باسی لێوە دەكەین كەم نەبوون، ئەوانە ئەو كاتە سێ سەدو پەنجا ملیۆن كەس بوون!! هەر چەند جیاوازی نەتەوەو زمان و كلتورو سیاسەتیان جودا بوو، بەڵام هەر هەموویان ئینتیمایان یەك بوو .. [2]

   ئەوەی جێی سەرسوڕمانی زۆر لە بیرمەندەكانی دنیایه ئەوەیە كە ئەم ئیسلامە لە زۆرینەی سەردەمەكانی مێژووی خۆیدا لە دەیان بارودۆخی بەرزو نشێویدا ئەم هەموو جیاوازیانەی هەر بە دیدە فیكریەكەی بە یەكپارچەیی راگرتبوو.. تەنانەت لەو كاتانەش كە دەسەڵاتی سیاسیی كز دەبوو یان هەر بەدەستیەوە نەدەما.. راستە هەر لەو مێژووەدا بەردەوام ئیمارات و قەوارەی تری سیاسی لە جەستەی دارالخلافەتەكە جوێ دەبۆوە، بەڵام هەرگیز وا نەبووە ناكۆكی نەتەوەیی، یان زمان و كلتوور، یان ئینشیقاقی كۆمەڵگە موسوڵمانەكە بووبێتە هۆی پێكهاتەی قەوارە جوێیەكە! بەڵكو ئەوە بەڵگەنەوویستە كە هۆی سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ ناكۆكی ئینتیمای هۆزو شەڕەپاڵی ئەمیرەكان بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات و بە میرات بەخشینەوەی بۆ كەسوكارو مەحسووبانی خانەوەدەی خۆیان.. ئەوە گرنگە كە هەر كەسێك لە هەر قەوم و خانەوادەیەك ببوایە بە دەسەڵاتدار، ئوممەتەكە هەر بە یەكپارچەیی دەمایەوە، میللەت و نەتەوەو گەلەكان سنووری ئیمارەتێك نەدەكەوتە نێوانیان !! [3]

   كەچی لە رۆژئاوای ئێستادا كە لەسەر یەك مەبدە‌و دامەزراوە، خاوەنی یەك بنەمای شارستانێتی هاوبەشەو دیدو تێڕوانینی یەكە، كەچی هێشتا دەبینین نەیتوانیووە نەتەوەكانی لەناو شارستانێتیەكەدا وا بتوێنێتەوە كە یەك جەستەو قەوارەی سیاسی لێ پێك بێت!

   ناپلیۆن بۆناپارت لەسەرەتای مێژووی سەردەمی ئەوروپاوە هەوڵی ئەوەی دا ئەوروپا بكات بە یەك و نەیتوانی، چونكە نەیدەتوانی لە لووت بەرزێتی ئینتیما فەرەنساییەكەی خۆی بێتە خوارێ، بۆیە لووتی بە دیواری هەموو ووڵاتە ئەوروپاییەكان دەكێشراو لە هەر یەكەیاندا شكستێكی بەسەردا دەهات.. لە سەرەتای سەدەی رابوردووشدا كە دەبوو ووڵاتانی رۆژئاوای خاوەن یەك دیدو پێناسەو شارستانێتی زیاتر لێك نزیك ببوونایەتەوە، كەچی گیانی نەژادپەرستی و شۆفێنیزم دوو شەڕی كاولكاریی جیهانییان لە ناویاندا هەڵگیرساند، تەڕو ووشكی خۆیانی پێش خاك و خەڵكی جیهان سووتاند! ئێستاش ئەوەتا لە 1956 ەوە رەنگڕێژی یەكێتی ئەوروپا دەكەن، كەچی رەگەزپەرستی و خۆپەسەندی هەندێك میللەتی ئەوروپایی ناهێڵێت هیچ پرۆژەیەكی ئەو یەكێتیە سەربگرێت.. لە كاتێكدا ئەوەی كە یەكێتی ئەوروپا داوای دەكات یەكێتیەكی گشتگیر نیەو كیانەكانی تێدا ناتوێتەوە، یەكێتیەكە زیاتر تەركیز دەكاتە سەر باری سیاسیی و ئابووری و سیاسەتی دەرەوەو هێزی هاوبەشی سەربازیی و ئەمنی.. نەك یەكخستنی دیدو تێڕوانینی فیكریی و كلتووری و كۆمەڵایەتی و مەدەنی..

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (ڕابوونی ڕاست و ڕابوونی چه‌وت) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (نهێنی ڕابوون) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (فەلسەفەی رابوولە فیكری رۆژئاوای سەردەمدا) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشووتر (مێژونووسان و فه‌لسه‌فه‌ی ڕابوون) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی پێشه‌كی گرته‌ بكه‌