ئەندازیار رابەر مەعروف
ئێرانیزم؛ بریتییە لە: سەرخستنی دیدی سیاسیی ئێرانیی و بوارکردنەوە بۆ بڵاوکردنەوەی گومانەکانی شیعە دەربارەی: دینی ئیسلام بەگشتی و قورئانی پیرۆز، فەرموودەکانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم)، مێژووی ئیسلام و بنەماکانی شەرع بەتایبەتی. لایەنێکی تری بریتییە لە: دیدی مەزهەبی شیعەگەرێتیی، کە لێیەوە دەڕوانێتە جیهان و جەنگی دینیی مەزهەبیی خۆی لەگەڵ سوننی و نەیارانی تریدا. لەلایەکی ترەوە واتە: پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئێران و سەرخستنی پرۆژە سیاسییەکەی لەدەرەوەی سنووری خۆیان.
لێرەدا مەبەستمانە رووی یەکەمی ئێرانیزم _وەک؛ لەپێناسەکەی سەرەوەدا هاتووە، بەتایبەتی لەبارەی بڵاوکردنەوەی گومانەکانیانەوە_ ئاشكرابکەین.                  بەڵگەنەویستە عەلەمانییەكان و ئەوانەی وەك روناكبیرو ریفۆرمخوازی ئایینی و بیری ئیسلامیی لیبراڵ خۆیان دەناسێنن، دەیانەوێت بەناوی مەنهەجی موعتەزیلەو خوێندنەوەی عەقڵانییەوە، دەقە قورئانی و سوننەتییەكان لەناوەرۆكی خۆیان خاڵیبكەنەوەو بیكەن بەقسەو گوفتارێكی بێواتاو دواتریش ئیسلام لەكۆمەڵە وێنەو دەقێكی بێواتاو جێبەجێنەكراودا كورتهەڵبهێنن، كە تەنها بریتیبێت لە: چەند سرووت و دروشمێكی ناو كونجی تەكییەو گۆشە پەراوێزخراوەكان، ئەوانە هەموو هەوڵەكانیان خستۆتەگەڕ لەپێناوی دابەزاندنی دەقە قورئانییەكان بۆ ئاست و پێگەی دەقە ئینسانییەكان‌، دواتریش پەیوەستكردنەوەیان بەهەلومەرجی كات و شوێنەوە، كە ئەمەیش روانگەیەكی مێژووییانەیە بۆ قورئان و كۆمەڵێكی وەك؛ عەبدولكەریم سروش‌، موحەممەد موجتەهید شەبستەری‌، نەسر حامد ئەبوزەیدو موحەممەد ئەرەگۆن بانگەشەی بۆ دەكەن، ئەمەیش قۆناغی سەرەتای دوورخستنەوەی ئیسلامە لەسەر شانۆی ژیان، بەو پێیەی پەیوەستە بەهەلومەرجێكی مێژوویی و بارودۆخێكی كۆنەوە كە لەگەڵ ئێستادا ناگونجێت!، لەبەرامبەر دەقەكانی فەرموودەیشدا زیاتر بێڕێزیدەنوێنن و ئەوەی لەگەڵ عەقڵ و ژیانی ئەواندا -نەك موسوڵمانان- نەگونجێت رەتیدەكەنەوە، لەم پێناوەیشدا فەرموودەكانی پێغەمبەریان (صلی الله علیه وسلم) پۆلێنكردووە بۆ فەرموودەی تەشریعی و ناتەشریعی -ئەمە ئەگەر تا رادەیەكیش وابێت-  ئەو سنوورەیان بەئەندازەیەك بەرفراوانكردووە كە کاریگەریی پێغەمبەرێتیی پێغەمبەرمان موحەممەد (صلی الله علیه وسلم) تێیدا كاڵبۆتەوەو گرنگیی نەماوە.
لێرەدا دەمانەوێت یەكێك لەوانە بناسێنین كە كاریگەرییەكی خراپی لەسەر بیروباوەڕی موسوڵمانان لەم سەردەمەدا هەیە، ئەویش عەبدولكەریم سروشە؛ بایەخدان بەعەبدولكەریم سروش بەبێ ئاوڕدانەوە لەپاشخانە مەزهەبییەكەی، شتێكی هەڵەیەو خزمەت بەخوێنەر ناكات، بەڵكو زیاتر سەریلێدەشێوێنێت و سەرگەردانیدەكات، بەتایبەتی ئەگەر ئەوەیش بزانین كە سروش لەسەر پێگەیەكی پتەو نەوەستاوە كە: "تێگەیشتنی درووستی قورئان و فەرموودە راستەكانی پێغەمبەرە (صلی الله علیه وسلم)، بەڵكو كولتوورێكی خوێندۆتەوە كە گومان دەخاتەسەر قورئان و بەدەستكاریكراوی دەزانێت". عەبدولكەریم سروش ناوی خوازراوی (حەسەن حاجی فەرەج دەباغ)ەو یەكێكە لەنوسەرە شیعە بەناو لیبراڵەكانی ئێران، وانەی ئیسلام و فیكری ئیسلامیی، لەزانكۆی جۆرج تاونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، دەڵێتەوە، رێبازی مامەڵەی لەگەڵ ئاییندا هەمان رێبازی بیرمەندە بەناو لیبراڵ و عەلەمانییەكانی جیهانی عەرەبییە، بەرهەمی كارەكانیشی لەوان زیاترو هەنگاوەكانیشی لەبەرامبەر دەقەكانی قورئان و ماهییەتی وەحی و كەسایەتیی پێغەمبەردا (صلی الله علیه وسلم) لەوان بێشەرمانەترە، چەندین كتێب و نوسینی تایبەتیی دەربارەی ئایین و فیكری ئایینی ئیسلام هەیە، ئەم نوسەرە چەندین سەرچاوەی وەرگرتنی هەیە وەك؛ بیروبۆچوونەكانی: ئیبن عەرەبی، جەلالەدینی رۆمی، جۆن هیك، باكوبی ئەڵمانی، ئیستیسی بەریتانی، تۆماس كۆهین، حافزی شیرازی، گەورە ئاخوندەكانی شیعە، هەندێك نوكتەو نموونەی گشتیی ئێرانی و نائێرانی، چیرۆكی خورافیی ناو كتێبە شێوێنراوە ئاسمانییەكانی تر، پاشان قورئانی پیرۆزو فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) –بەهیچ شێوەیەكیش دانی خێریان پێدانانێت- کە دەقەكانیان بەشێوەی لەتە ئایەت و لەتە فەرموودە بەكاردەهێنێت، ئەمەیش لەكاتێكدا لەڕووگەو ئامانجی خۆیان لایاندەدات، هەندێك جاریش وتەی پێشەوا عەلیی كوڕی ئەبوتالیب (خوا لێیڕازیبێت) بەكاردەهێنێت.
زۆربەی كتێبەكانی سروش لەلایەن (ئەحمەد ئەلقەبانجی)یەوە بەعەرەبی كراون، كە ئاخوندێكی شیعەیەو كەوتۆتە ژێر كاریگەریی سروشەوە، ئەمیش خۆی بەبیریارێكی بەناو ئیسلامیی لیبراڵ دەزانێت، ئەلقەبانجی؛ لەنەجەف لەدایكبووەو وەك مامۆستاكەی پێیوایە: "قورئان بەم سیفەت و گوزارشتەی لەبەردەستماندایە، لەلایەنی خواوە نەهاتووەو بۆچوونی موحەممەدە (صلی الله علیه وسلم)".
بەشێك لەكتێبەكانی سروش لەلایەن نوسەرانی ناوەندی هەژان _ کە سەر بەیەکگرتووی ئیسلامیی كوردستانن و گۆڤارێکیش بەهەمان ناونیشانەوە دەردەکەن_و هەندێك ناوەندی عەلەمانیی ترەوە كە كەیفیان بەزۆربەی نوسینەكانی دێت، وەرگێڕراونەتە سەر زمانی كوردی. سروش ریفۆرمی بەو كەرەستەو ئایدیا فەلسەفییانە دەوێت كە خۆی دەیەوێت، ئامرازەكانی لەدەرەوەی دین و مەنهەجی بابەتییانەو شێوەی زانستیی چۆنێتیی مامەڵەکردن لەگەڵ دەقی دینیدا وەرگرتووەو سەرتاپای ئایین و ئەرکی ئایین و پێغەمبەری ئیسلامی (صلی الله علیه وسلم) خستۆتە ژێر پرسیارەوەو پێیوایە: "قورئان بەرهەمی عەقڵی موحەممەدە (صلی الله علیه وسلم)"، ئەمەیش لەكتێبی (بسط التجربة النبیویة)دا هاتووە. 
هەروەها (شەبستەری) لەبابەتێكیدا بەناونیشانی خوێندنەوەیەكی پێغەمبەرانە بۆ جیهان، پێیوایە: "قورئان تێڕوانینی خودی پێغەمبەرە (صلی الله علیه وسلم) بۆ جیهان و دیاردە جۆربەجۆرەكانی". بەواتایەكی تر پێیوایە: قورئان دانراوی پێغەمبەرە (صلی الله علیه وسلم) نەك لەلایەن خواوە دابەزێنرابێت!. 
كەواتە: سروش لەڕیزبەندیی نوسەرو بەناو ریفۆرمخوازەكانی وەك؛ نەسر حامد ئەبوزەیدو موحەممەد ئەرەگۆندایە كە پێیانوایە: "دەبێت لەڕوانگەیەكی مێژووییەوە قورئان تەفسیربكەین". بگرە لەوانیش زیاتر رۆیشتووەو وەك؛ شەبستەریی هاومەزهەب و هاوڕێبازی بانگەشە بۆ ئەوە دەكات كە: "قورئان نەك هەر تەنها پەیوەستە بەبارودۆخێكی مێژووییەوە، بەڵكو درەوشانەوەی هزرو زیهنی موحەممەدیشە (صلی الله علیه وسلم)". سروش تەنها لەسەرێكەوە ماهییەتی قورئانی پیرۆزی نەخستۆتە چوارچێوەیەكی ئینسانییەوە، بەڵكو لەسەرێكیتریشەوە كردەی (وەحی)ـی دابەزاندۆتە ئاستی حاڵەتە ئینسانییەكانی وەك؛ شیعرو شاعیرێتی، ئەزموونی شیعری شاعیرانی دەقاودەق بەسەر وەحیی پێغەمبەراندا (سەلامی خوا لەسەریان بێت) چەسپاندووە، كە ئەمەیش پێچەوانەی دەقی سەریح و ئەو هەموو ململانێ مێژووییەی نێوان قوڕەیش و پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) بووە، لەبەرئەوەی شیعرو شاعیرێتی دووربووە لەكەسایەتیی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم)و قورئانی پیرۆزەوە. سروش دەیەوێت بیسەلمێنێت كە: "ئایینی ئیسلام تێكەڵەیەكە لەحەق و باتڵ نەك حەقی رەهای خوایی"، پاشان بەرزترین پلەیش كە بەخێری خۆی دەیداتە ئیسلام، یەكسانکردنییەتی بەئایینەكانیتر!.
یەكێك لەكتێبەكانی سروش بەناونیشانی (صراطهای مستقیم)ە كە بەفارسی نوسراوەو بەعەرەبی كراوە بەناونیشانی: (الصراطات المستقیمة، قراءة جدیدة فی نظریة التعددیة الدینیة) زۆر ئاشكرایە كە ئەمەیش بەتەواوی دژی قورئان وەستاوەتەوە، چونكە (الصراط المستقیم) لەقورئاندا تەنها بۆ ئیسلام بەكارهاتووەو بەهیچ شێوەو لەهیچ حاڵەتێكدا مانایەكی ترو ئایینێكی ترو رێبازێكی تر ناگرێتەوە، هەرگیز ئیسلام نەیفەرمووە: جولەكەیی و نەسرانێتی دوای شێوێنرانیان، رێگەی هیدایەتن و ئینسان بەهۆی جێبەجێكردنیانەوە دەچێتە بەهەشت. ئاشکرایە خۆ ئەوانیش ئیسلام بەڕێگەی هیدایەت نازانن، مەجوسییەتیش كە سروش دەیخاتە ریزی ئیسلام و جولەكەیی و نەسرانێتییەوە، هیچ لایەكیان بەڕاست‌ نازانێت، بەڵام سروش دەڵێت: "هەموویان راستن و رێگەی هیدایەت و دۆزینەوەو ناسینی خوای گەورەن و رێگەی بەهەشتیش لێیانەوە كراوەیەو دەستەبەركراوە". 
ئەم كەسانە دەیانەوێت هەرچی تواناو هێزی خۆیانە بیخەنەكار بۆئەوەی: رێژەیی‌، ناپیرۆزیی‌‌، ناڕەهایی‌، ناهەمیشەیی و ناكامڵی بدەنە پاڵی ئیسلام و بنەما نەگۆڕەكانی‌، دواتریش یەكسانیبكەن لەگەڵ هەر قسەو نوسینێكی تری ئینسانەكاندا، پاشان بەئارەزووی خۆیان گۆڕانكاریی تێدابكەن و بیشێوێنن. هەروەها كاتێك خەڵكی دابەشدەكەن بۆ دەستەی عەقڵ‌ و دەستەی وەحی، هەروەك ئەوە وایە كە وەحیخوازەكان لەنەبوونی ژیریدا بەوەحی ئاشنابووبن، بەڵگەنەویستە تەنها عەقڵ دەتوانێت بەڵێ و نەخێر بۆ شتەكان بكات‌ و بەتەنهایش وەحیی خوایی دەتوانێت پەنهانەكان و حەشارگەی پەنهانەكان بخاتە بەردەمی ژیری و لە: شڵەژاوی‌، دڵەڕاوكێ‌، نەزانین‌‌، گومان و بڕیاری ساویلكانە رزگاریبكات.
یەكێك لەسەرچاوەكانی تری سروش: بۆچوونەكانی (جۆن هیك)ـە، كە فەیلەسوفێكی كەلامیی نەسرانیی هاوچەرخە، جۆن هیك و سروش دەیانەوێت: "خوای بێهاوتا وەک؛ ئینسانێكی: رقن‌، داگیركار، بێئاگاو رەگەزپەرست وێنابکەن". _پاکی و بێگەردی بۆ خوای بێهاوتای باڵادەستی جیهانیان، لەوەی ئەم گومڕاو نەفامانە دەیڵێن_ لێرەدا بوارمان نییە بۆ هێنانەوەی تەواوی بەڵگەكان لەوبارەیەوە.
 بیرۆكەی (جۆن- سروش) كە باسی پلۆرالیزم دەكات، دەڵێت: "حەق و ناحەق رێژەیین و لای هەموو ئایین و نەتەوەیەك هەن". ئایا لەچ شوێنێكداو لەچ كاتێكداو بەچ دەقێكی قورئان، یان فەرموودە سەلمێنراوە كە ئیسلام دەستخۆشیی لەعەقیدەو عەقڵییەتی نەسرانییەكانی: نەجران، یان شام، یان حەبەشە، یان جولەكەكانی: بەنوقورەیزە‌، بەنوقەینوقاع، بەنونەزیرو خەیبەر، یان هەڵگەڕاوەكانی شوێنکەوتووی موسەیلەمە، یان ئەسوەدی عەنەسی، یان تولەیحەی ئەسەدی كردبێت؟! كەی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) فەرمووی: ئەوانیش لەناو هیدایەتی خوای گەورەدان؟! 
سروش زۆر تامەزرۆی خۆناساندنییەتی بەدوو خاڵ: یەكەم- دەیەوێت ئەوە بسەلمێنێت کە ئیسلام و تێگەیشتنە ئیسلامییەكان هەموویان –جگە لەتەسەوفی فەلسەفی، كە بەهەڵەو بەمەبەست بەعیرفان دەیناسێنن- بوارناكەنەوە بۆ هەناسەدانی هیچ ئایینێك، چجای مانەوەو بەحەقناساندن و پشتیوانیكردنی. دووەم- دەیەوێت بیسەلمێنێت باشترین و رەواترین ئیسلامیش ئەوەیە، كە سروش لێیڕوانیوەو لەپەنهان رزگاریكردووە، یان دایهێناوە!. 
ئیسلامی تەواوو تەنهایش بەبۆچوونی سروش: ئەو ئیسلامە فرەگیرو فرەجەمسەرەیە، كە نەك دەرگای واڵایە بۆ داننان بەمافی دین و دینداریی ئەوانی تردا، بەڵكو بەبەشێك لەهیدایەتی خوداو فریادڕەسی دواڕۆژیان دەناسێنێت، لەم پێناوەیشدا دیندارانی كردووە بەدوو بەشەوە: گیرخواردوو، فرەییخواز. 
لێرەدا پێویستە بپرسین: بۆچی سروشییەكان و هاوڕێبازەكانیان دەیانەوێت خۆمان بەچاوی خۆمان جیهان نەبینین و (جیهانبینی، ژیانناسی، ئایینداری و ئینسانسازی)مان كەسانیتر بۆمان داڕێژن؟! بۆچی بەسوكایەتیكردن بەیاساو رێساکانی: حەڵاڵ و حەرام، خێرو شەڕ، حەق و ناحەق، پاكو پیس، ئیمان و كوفر، پاداشت و سزای خوای بێهاوتا، ئایین و شەریعەتەكەی، دەیانەوێت خولیاو خەیاڵمان گرێبدەن بەجێگرەوەیەكی ترەوە، كاتێكیش دەپرسین ئەو جێگرەوەیە چییە؟ بۆمان دەردەكەوێت تەنها ئەوەیە، كە نابێت بەسنورەكانی خوای باڵادەستەوە پابەندبین، ئەگینا جێگرەوەكە شڕوشیتاڵی ئینسانەكانیترە، ئەوانیش دەیانەویت لەسەرمان فەرزبكەن، ئەگەر كەسێك بیەوێت كافربێت، یان بڵێت: من كافرم‌، هەروەها لەهیچ رێگەیەكەوە نەیەوێت لەگەڵ ئیسلام رێكەوێت، هەردەبێت بەبەهەشتیی بزانین و لەڕیزی هاوەڵانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دایبنێین!! هۆی چییە سروش و هاوبارەكانی، داوادەكەن لەنەوەكانی ئیسلام، كە زانایان و دانایانی ئوممەتەكەیان هەمیشە بەكەمئەندام و خاوەن پێداویستیی تایبەتی سەیربكەن، ئەگەرچی لەداهێنانی: هزری‌، فیقهی، فەلسەفی‌، فەرهەنگی و كرداریشدا بگەنە ئەستێرەكان؟! 
پوختەو دەرەنجام:- 
١- ریفۆرمخوازیی و كرانەوەی هزریی ئەم بەناو لیبراڵانە زۆر كورتیهێناوەو ئێستایش بیركردنەوەیان لەئاستی كافرەكانی قوڕەیشی سەرەتای هاتنی ئیسلام تێناپەڕێت، چونكە هەمان وتەكانی ئەوان دەڵێنەوەو شتێكی زیاتریان لەبیروبۆچوونەكانی ئەوان دەربارەی قورئان و پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) نەوتووە، بەواتایەكیتر زیاتر لە (١٤٠٠) ساڵیان ماوە بۆئەوەی بەباشی لەئیسلام تێبگەن و بەرزببنەوە بۆ ئاستی موسوڵمانێكی سادە، كە بەڕاستی لەئیسلام تێگەیشتووە، نەك وەك ئەوان.
٢- زۆر سەیرە؛ كەسانێك خۆیان بەنوسەرو رۆشنبیری موسوڵمان بزانن، کەچی هەر بڵێن: سروش وایوت، سروش وا دەڵێت، لەكاتێکدا ئەمانە بیروبۆچوونەكانی سروش و هاوبارەكانی بن. 
٣- لەوەیش سەیرتر ئەمەیە: نوسەرانێکی سەر بەیەکگرتووی ئیسلامیی کوردستان _کە حزبەکەیان پاشخانێکی ئیخوانیی هەیە، کەچی_ ئەوەندە گرنگیی زۆر بدەن بەهزری ئێرانیزم و پێیسەرسامبن _وەک ئەوە وایە: "هەنگوینیان لەکلۆرە داردا دۆزیبێتەوە"_ هەروەها ئەوەندەیش بەپەرۆشبن بۆ بڵاوکردنەوەی ئەم بیروبۆچوونە روخێنەرەی عەقیدەی موسوڵمانانی کورد، کە گومڕایی نەبێت هیچی تری لێسەوزنابێت. بەداخەوە ئەمەیش لەباشترین حاڵەتدا؛ تەنها نەخوێندەواری و نەفامیی ئەوان، یان بەکرێگیراوییان دەگەیەنێت.