فەلسەفەی رابوون

لە فیكری رۆژئاوای سەردەمدا

نوسینی: احمد القصص

وه‌رگێڕانی: مامۆستا كرێكار

   لە سەدەی شازدەی زایینەوە لە رۆژئاوا هەندێك فەیلەسووف دەركەوتن كە لە دیدو رێبازە كەهنوتیەكان و دەسەڵاتی كڵێسا یاخی بووبوون، چ بەوەی مسقۆفی (مولحیدێتی)ان راگەیاند، چ بەوەی ووتیان عەلەمانین و دەیانەوێت دین لە كۆمەڵگەو سیاسەت و دەوڵەت جودا كەنەوەو لە ماڵ و كڵێسادا گیری پێ بدەن.. ئەمانە داوایان دەكرد كە سەربەستی بە مرۆڤ بدرێت تا بوار بۆ تواناو داهێنانی بكرێتەوەو بوونی بلیممەتی و شیاوێتی خۆی بسەلمێنێت، تا بتوانێت بە ئازادی تەعبیر لە ناخی خۆی بكات، تا بتوانێت ئەوەی پێی دەكرێت بۆ راپەڕین و پێشكەوتن بیكات..

   میكاڤیللی (ساڵی 1527 مردووە) بیرمەندی بەناوبانگی ئیتالیایی رایگەیاند كە قەناعەتی وایە كە: (مەسیحێتی لە باشترین حاڵەتی ئاڕاستە كردنیدا بریتیە لە فێركردنی كۆمەڵێك چاكە بەڵام بە هەڵە، چونكە دەیەوێت خەڵكی فێری زەلیلی و خۆبەدەستەوەدان و نكووڵی كردن لە چێژی جەستەیان بكەن، دەیەوێت وا لەو خەڵكە بكات كە ئەگەر زللەیەكیان لە روومەتێكی دا روومەتەكەی تریشیان بۆ راگرێت تا بەویش بكێشن! دەیەوێت هەموو هیواو ئامانجی مرۆڤ ببەستێتەوە بە رۆژی قیامەتەوە كە گوایە پاش مردنی بەختەوەر دەبێت..) بیرو دیدو پێناسەی میكاڤیللی دەربارەی چاكە بە تەواوەتی پێچەوانەی بیرو دیدو پێناسەی كڵێسا بوو.. میكاڤیللی دەیووت هەموو جوامێریی و چاكەخوازییەك پێویستە بۆ بەختەوەركردنی خەڵكی و رازاندنەوەی ژیان لە دنیادا دەركەوێت، ئەم ژیانە بەوە ناچێتە پێش، كە خۆت زەلیل كەیت، بەڵكو بەوەی شانازی بە خۆتەوە بكەیت) [1] لەبەر ئەوەی میكاڤیللی وەكو بیرمەندەكانی تری سەردەمی خۆی لە سەدەی شازدەیەمدا وای دەزانی كە دوو بەرەی شەڕ هەن كە خەریكی پشت شكاندنی یەكترن: بەرەی كۆنی كڵێساو بەرەی كۆماریی كە وازی لە مەسیحێتی وەكو دین هێناوەو دەیەوێت هەموو ژیانی كۆمەڵگە بكاتە دەزگای یاسایی و تەنانەت مەسیحێتیەكەش بكاتە دەسەڵاتێكی زەمەنی ووڵات كە لە خزمەتی چڕ كردنەوەی هەستی نیشتمانپەروەریدا بێت..

   لە سەدەی شازدەیەمدا كۆمەڵێك نوسەری فەرەنسایی كەوتنە هێرش كردنە سەر كلتورو رۆشنبیریی سەدەكانی ناوەڕاست و داوایان دەكرد ئەو كلتورە بخرێتە كەنارو لە جێی ئەو گەڕانەوە سەر خۆ دروست ببێت، زەمینەی بیروهۆشێك دەرهەق گەشەی بیرو ژیری تاك داڕێژرێت و داهێنان بهێنرێتە كایەوە، لوتكەی ئەمەش تیۆری (گومانی رەخنەیی)ەكەی (میشال مۆنتین) بوو كە لە 1592 دا مرد[2]  ..

دوای ئەمە سەدەی حەڤدەهەم هات و قۆناعەتێكی دیكەی لەگەڵ خۆی هێنا، بەوەی كە كۆمەڵێك فەیلەسووف و نووسەری دیكەی ئەوروپایی هاتن و ووتیان: حەقیقەتی گەردوون و ژیان و مرۆڤ شتێكە كە هەر بە ئەقڵ پەی پێدەبرێت، ئەمەش لە كاتێكدا بوو كە لێكۆڵینەوە رەخنەییەكان لە كڵێساو دیدی دینی ئەوروپا كاریگەریی خۆیان لە كۆمەڵگەكاندا كردبوو، رەخنە لە كتێبە پیرۆزەكان و بایەخدان بە بەراورد كردنی دینەكان قەناعەتی دینی رەسمی كڵێسای لاواز كردبوو، پێشكەوتنی زانستیش گومانی زۆری لە موعجیزەو وەحی خوایی دروست كردبوو، شوێنكەوتنی عاتیفیانەی كڵێسا كەم بووبۆوە، بە تایبەتی كۆمەڵێك نوسەر كە بە ناوی (نوسەرانی رۆشنبیر) ەوە شتیان دەنووسی پێیان دەوترا فەیلەسووفەكان، ئەمانە هەرچەندە مولحید نەبوون، باوەڕیان بە خوا هەبوو، بەڵام دەیانووت هیچ مەعقوول نیە یەكێك دینەكەی خۆی بە زۆر بەسەر یەكێكی دیكەدا یان بەسەر میللەتێكی دیكەدا بسەپێنێت! گەشت وگەڕانی ئەمانەو زیاتر چاو كردنەوەیان ئاسۆی دیدی روونتر دەكردن، بۆیە دەیانووت: خوای كردگار خوای هەموانەو سەرچاوەی هەبوونی هەموو مەخلووقاتێكە، نابێت كەس بۆ خۆیی زەوت كات و وا بزانێت هەر خوای ئەوە! دەیانووت خوای كردگار كە ئەم گەردوون و ژیان و مرۆڤەی دروست كردووە، لێی گەڕاوە خۆی چۆن دەڕوات با بڕوات. (ئەلیكساندەر بۆب) لە كتێبەكەیدا (بابەتێك لەسەر مرۆڤ) كە لە 1733 دا بڵاوی كردوەوە ، دەیووت: گەردوون و ژیان وەكو سەعاتە، دروستكارەكەی دروستی كردووەو ئیتر وازی لێ هێناوە[3].

   لە سەدەی هەژدەیەمدا فەیلەسووفە رۆشنبیرەكان جەختی زیاتریان لەسەر جودا كردنەوەی دین لە دەوڵەت كردەوە، هاواریان دەكرد كە دین نابێت كاریگەریی لە سیاسەت و كۆمەڵگەو دەوڵەتدا هەبێت. مۆنتسكیۆ (1755 دا مرد) هەرچەندە مولحید نەبوو بەڵام رەخنەی توندی لە كڵێساو پیاوانی دینی هەبوو  [4]..

   هەروەها ڤۆڵتێر (1778 مرد) لە هەموو كتێبە مێژوویەكانی خۆیدا رەخنەی توندی لە ئینجیل و كڵێساو دیدی دینییانەی پیاوانی مەسیحێتی هەبوو كە دەربارەی گۆڕانكاریی كۆمەڵگەو پێشبردی نەوەی نوێ و شیكاری دینییانەی مێژووی مرۆڤایەتی هەیبوون.. فەلسەفەی مێژوو لای ڤۆڵتێر ئەوە بوو كە كۆمەڵگە بێ وویستی خوایی پێش دەكەوێت. بۆیە لە ماوەی تەمەنی خۆیدا بەردەوام دژی كەهنووتی قەشەو خەیاڵپڵاوی كڵێسا بوو، مەسیحێتی و كڵێسای كاسۆلیكی دوژمنی سەرەكی ڤۆڵتێر بوون و هەردەم كردبوونیە نیشانی تیروتوانجە لاقرتێكانی  [5]..

   (جان جاك رۆسۆ)ش هەروا بوو، كتێبە بەناوبانگەكەی (گرێبەستی كۆمەڵایەتی) كە ناونرابوو ئینجیلی گەلی فەرەنسا، بەرنامەو پرۆگرامی شۆڕشی فەرەنسا بوو.. رۆسۆ داوای دەكرد باوەڕ بە خوا بهێنرێت بەڵام نكووڵی وەحی بكرێت ! [6]ودین لە ژین جوێ بكرێتەوە، رۆسۆ جەختی لەوە دەكردەوە كە پیاوانی كڵێساو پاشاكان بۆیە ئەو خەرمانە پیرۆزە دینییەیان دەكردە كاڵای باڵای یاساو رێساكانیان و بڕیارەكانی خۆیانیان بە شەریعەتی خوا دەناساند تا لای خەڵكی بەڕێزەوە بێ موناقەشە كردنی وەرگیرێن و بێ دوودڵی رایپەڕێنرێن و ئەوەندەی ترس و بیم بەدەورەدا دروست بكرێت كە كەس نەوێرێت سەرپێچی لێ بكات چ جای ئەوەی نكووڵی لێ بكات.. بۆیە دەیووت: (لەبەر ئەوەی یاساداڕێژ نەیتوانیووە بە زۆری هێز یان بە قەناعەت پێكردن یاساو رێساكانی خۆی بەسەر گەلدا بدات، پەنای بردۆتە بەر هێزێكی دیكە، هاتووە خەرمانەیەكی پیرۆزیی دینی بە دەوی بڕیارەكانیدا كێشاون تا بێ بەكارهێنانی هێزو موناقەشە پێیان بڵێ: ئەمانە بڕیاری خوان و دەبێت جێبەجێ بكرێن، ئائەمەیە كە دەبینیت پیاوانی كڵێسای مەسیحێتی لە هەموو ووڵاتێكدا پەنایان بردۆتە بەر ئاسمان و كارو رەفتارەكانی خۆیان بە هی ئەو زانیووە تا گوڕایەڵی كرێن.. بەڵام ئەمە نابێ بمێنێ  نابێت كەسانێك بێن وبڵێن ئێمە دەمڕاست وتەرجومانی خواین لەسەر زەوی  [7].

   ئیدی دواتر شۆرشی گەورەی فەرەنسا لە ساڵی 1789 دا هات، بە یەكجاری كلِێسای لە كۆمەڵگەو دەوڵەت و سیاسەت دوور خستەوە، (ۆڵ دێورانت) دەڵێ: (زۆربەی شۆڕشەكانی پێشوو یان بەسەر پاشاو دەوڵەتەكاندا دەكران یان بەسەر پاپاو كڵێساكاندا، بە دەگمەن شتی وا روویداوە كە لە یەك كاتدا شۆرشێك دژی هەردوولایان بەرپا كرابێت. بەڵام شۆڕشی فەرەنسا لە یەك كاتدا هێرشی هاوبەشیی كردە سەر پاشاو پاپاو توانیشی هەردووكیان بڕمێنێت و ریشەی دەسەڵاتیان لە بن دەرهێنێت، ئەمەش دژواریەكی گەورە بوو، چونكە دەسەڵاتی دینی و دنیاییان پێوە بەند بوو، بارودۆخێكی كۆمەڵایەتی ئاڵۆزیشیان تێوە ئاڵا بوو) [8].

   ئەمانە بوونە بەڵگەی دەستی فەیلەسووف و بیرمەندو مێژوونووسەكانی ئەوروپا كە دیدو رێبازو هەڵوێستمان راستەو ئەو گۆڕانكارییە نیشانەی ئەوەیە كە تیۆریەكانیان قابیلی وەرگرتن و راپەڕاندن و سەركەوتنن، بە تایبەتی كە لەو كاتەوە رۆژبەڕۆژ پێشكەوتنی ئەوروپا لەبرەو دایەو نفووزی كڵێسا بەسەر كۆمەڵگەو دەسەڵات و سیاسەتەوە نەماوە، بەمەش دین و دینداریی كاریگەرییان لەسەر ژیانی گشتی نەماوە، ئازادی بۆ هەموان دەستەبەر بووە، ئەوەتا كۆمەڵگەكانی ئەوروپا بزوتنەوەی راپەڕینیان بەردەوامەو ئەوروپا گەیشتۆتە لوتكەی شارستانێتی و بەرهەمی رەنجی خەبات و شۆڕشی خۆی دەچنێتەوە، ئەمەشە كە ئەوروپاییەكان شانازی پێوە دەكەن .. كەوابوو بۆ ئەوەی دەسەڵاتی كڵێسا لە ووڵاتاندا نەمێنێت و ئەو جێنشینە خواییەی دینداران دەیڵێن رادرێت، پێویستە شۆڕشێك بەرپا كرێت كە ئیلهامی لە شۆڕشی فەرەنساوە وەرگرتبێت، دەنا گۆڕانكاریی ناكرێت!!

   ئا ئەم تیۆریە مێژووییە شارستانێتیەی ئەو بیرمەندە رۆژئاواییانە كە عەقیدەی ژیریی داڕشت و وای كرد كە رۆژئاوا لە سەرەتای مێژووی نوێیەوە بیكاتە رێبازی خۆی  و رێسای گۆڕانكاریی فیكریی خۆی و پێشەوایەتی و ئاڕاستەی كۆمەڵگەكەی لە زەقترین دروشمدا دەركەوت كە بریتیە لە (جوێ كردنەوەی دین و ژین)..

   ئا بەو شێوەیە ئەوانە بە لێكدانەوەی دیدی خۆیان بۆ مێژووی ووڵاتانی دیكەش چوون، شوێنكەوتنی دیدو رێبازو ئەزموونی خۆیان وشۆرشەكەی خۆیانیان كردە مەرج بەسەر راپەڕین ورابوونی هەموو شوێنێكدا! لەمەوەیە كە دیاردەی راپەڕین و سەركەوتنی شۆرشی كۆمۆنیستی لەوەدا دەبینن كە بێ دین بووە، مولحید بووە، (چونكە كۆمۆنیستی نەیهێشتووە دین كاریگەریی لەسەر ژیانی تاك تاكی كۆمەڵگە كۆمۆنیستەكەی بمێنێت و هەموو دیدو ژینی پەیوەست كردۆتەوە بە ماددەو ژیانی واقیعەوە) كەچی كە باس لە زوو رمان و تێكشكانی ئەو (شارستانێتی) یە دەكەنەوە ناڵێن لەبەر نەمانی كاریگەریی دینە، بەڵكو دەڵێن لەبەر نەبوونی ئازادی و سەربەستی بووە، چونكە بە رای ئەمان ئەو كۆمەڵگانەی لەژێر مووری كۆمۆنیستیدا بوون شەیدای ئەو ئازادیە بوون، كە پێشتر كڵێساو پیاوانی دینی لێیان زەوت كردبوون، كە هەموویانیان كردبووە كۆیلەی خوایەكی نادیار! دواتریش سیستمی كۆمۆنیستی هات و لێی زەوت كردنەوەو هەموویانی كردوە بە كۆیلەی حزب و دەوڵەت! بۆیە وا دەڕواننە ئەو میللەتانەی لە كۆتی كۆمۆنیستی هەڵدێن و رادەپەڕن كە گوایە لە كۆیلەیی حزب و دەوڵەت هەڵدێن تا بەرەو لیبراڵیەكەی ئەمان بێن و خۆ بخەنە بەهەشتی شارستانێتی لیبراڵی ئەوروپاوە! نابینی فرانسیس فۆكۆیامای توندڕەوی لیبراڵیزم دەڵێ: (تا مرۆڤایەتی لە كۆتایی هەزارەی دووەم نزیك بێتەوە زیاتر تێبینی ئەوە دەكات كە هەموو تەنگژەكان سیستمی خۆسەپاندن و سۆشیالیستی دروستی دەكردن، بۆیە دەبێ خەڵكی قەناعەت بەوە بكەن كە تەنها یەك ئایدیۆلۆژیای گشتگیر لە ساحەكەدا ماوە كە بریتیە لە دیموكراسی لیبراڵیزم، كە خاوەنی عەقیدەی ئازادی تاك و سەروەریی شەعبیەتی گەلانە) [9] .

   ئەمە كورتەی بیرو دیدو پێناسەی ئەمڕۆی رۆژئاوایە كە لە مێژوودا بۆ راپەڕین و رمانی شارستانێتی دەكەن، پەلە لە دەرخستنی هەڵەو پەڵەی ئەم دیدو پێناسەیە ناكەین، زۆریش ناچینە رەخنەگرتنەوە لێی ، بەڵام ئەو تیۆریە دەخەینە بەر سەنگی مەحەك و یەك بزاوتی مێژووی دەخەینە بەرامبەر، كە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا نموونەیەكی شارستانێتی خستۆتە روو ، تا بزانین ئەو رێسایە راستەو وایە، بزانین فەلسەفەی رابوون وایەو هەر دەبێ وا دەست پێ بكات، بزانین داخۆ (پێناسەی راپەڕین) ئەوەیە كە ئەمان دەیخەنە بەردەست، ئایا ئەمەی ئەوان دەیڵێن هەموو شارستانێتیەك دەگرێتەوە؟ چونكە پێناسە دەبێ پوخت و گشتگیرو بنبڕ بێت ، بە تایبەتی كە ئەمانیش پێناسەكەی خۆیان وا خستۆتە روو كە تاك و پاك و تەنهایەو نموونەی نیە!!

   ئەگەر پرسیارێك لەو فەیلەسووف و بیرمەندە رۆژئاواییانە بكەین كە خاڵی نهێنی ئەو راپەڕینە شارستانێتیە بەرفراوانە ئیسلامیە چی بوو كە لە مێژووی چەرخەكانی ناوەڕاستی مرۆڤایەتیدا هاتە دی؟! بزانین لێكۆڵینەوەیان بە پێی دیدو پێناسەكەی خۆیان بۆ ئەو دیاردە مێژووییە دەگمەنە ئیسلامییە چییە؟ داخۆ چەند بكەونە تەكەللوفەوە تا پێناسەكەی خۆیانی بەسەردا بدەن؟! خۆ ئەوە ئاشكراو سەلمێنراوە كە سەدەكانی شارستانێتی ئیسلامی كە گەورەترین و كاریگەرترین راپەڕینی لە مێژوودا هێنایە كایەوە سەردەمانی دین و دینداریی و خواپەرستی بوو، بەڵكو هەر هەموو شارستانێتیە ئیسلامیەكە بە دەوڵەت و سیستم و شێوازی ژیانی تاك و كۆوە لەسەر پایەكانی خواناسی و عەقیدە رۆحیەكەی ئیسلام راگیرابوو كە مرۆڤ بە پێش و پاشی ژیانی دنیاوە دەبەستێتەوە..

   هەر ئەو نموونەیە بەسە بۆ سەلماندنی پووچەڵی ئەو دیدو پێناسەیەی كە رۆژئاوا بۆ راپەڕین و شكستی شارستانێتی دەیكات، راست و دروستی بیروباوەڕ بەوە دەسەلمێت كە لە دنیای واقیعدا بێتە دی، ئەگەر نەچەسپی ئەوە دیارە كە خوارو خێچ و پڕ هەڵەو پەڵەیە..

  فەلسەفەی راپەڕین زۆر گرنگە بۆیە نابێت وەكو ئەو تیۆریەی ئەوان لەسەر گومان و ئیحتیمال دانان دابمەزرێنرێت، بەڵكو دەبێت بیروباوەڕێكی یەقینی (دڵنیابوونی تەواو)  بێت و لە واقیعێكی هەست پێكراودا بچەسپێنرێت، بە شێوەیەكی واش بێتە مەیدان كە لێكۆڵینەوەو پێناسەی دروست و ووردەكارانەی بۆ راپەڕین و شكستی شارستانێتی هەبێت..

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (مێژونووسان و فه‌لسه‌فه‌ی ڕابوون) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی پێشه‌كی گرته‌ بكه‌