شكست و سه‌ركه‌وتنی موسڵمانان به‌سه‌ر جوله‌كه‌دا...
له ژێر سێبه‌ری چه‌ند ئایه‌تێكدا
نووسینی: م. حه‌مزه به‌رزنجی
له هه‌ركاتێك زیاتر كێشه‌ی فه‌له‌ستین له‌گه‌ڵ جوله‌كه‌ی داگیركه‌ردا په‌ره‌ی سه‌ندووه‌و پێ‌ی ناوه‌ته كۆتا قۆناغ و لوتكه‌وه, سته‌م و جه‌ریمه‌كانی زایۆنیزم كه به‌به‌رچاوو بگره به ئاماژه‌و یارمه‌تی كاوێژكه‌رانی مافی مرۆڤ و دیموكراتییه‌وه ئه‌نجامی ئه‌ده‌ن هه‌موو به‌ها ئاسمانیو زه‌مینییه‌كانی به‌زاندووه, نه‌ك ته‌نها مرۆڤ بگره دارو به‌ردی بێ زمانیش له‌م جینایه‌تانه بێ به‌ش نه‌بوون, هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌شه له قیامه‌تدا هاوارده‌كه‌ن و موسڵمانان بانگ ده‌كه‌ن تا ئه‌و جوله‌كه‌یه‌ی له پشتیانه‌وه خۆی حه‌شارداوه به سزای دادپه‌روه‌رانه بگه‌یه‌نرێت..
ڕاستێتی ئه‌م تاوان و قه‌سابخانانه‌شیان كه به هۆی په‌رت و بڵاویو لاوازی موسڵمانان و دوور كه‌وتنه‌وه‌یان له دینه‌كه‌یانه‌وه توشیان ده‌بێت قورئانی پیرۆز هه‌واڵی پێ داوه‌و موسڵمانانی لێ بێدار كردۆته‌وه‌و له چه‌ند ئایه‌تێكی صه‌ریحدا باس له سه‌ره‌نجام و كۆتایییه مژده به‌خش و دڵخۆشكه‌رانه‌كه‌شی ده‌كات.....ده‌با ساتێك له ژێر سایه‌ی ئه‌و ئایه‌تانه‌دا گوێ‌ی دڵمان واڵاكه‌ین...خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت:
{وَقَضَيْنَا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيرًا (٤) فَإِذَا جَاء وَعْدُ أُولاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَا أُوْلِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُواْ خِلاَلَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَّفْعُولاً (٥) ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا (٦) إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاء وَعْدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُواْ وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُواْ الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوْاْ تَتْبِيرًا (٧) عَسَى رَبُّكُمْ أَن يَرْحَمَكُمْ وَإِنْ عُدتُّمْ عُدْنَا وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ حَصِيرًا (٨) سورة الإسراء ٤-٨
واته: له کتێبی ته‌وراتدا یان له لوح المحفوظ دا بڕیارمان داوه‌و به به‌نی ئیسرائیلمان ڕاگه‌یاندوه که سوێند به خوا ئێوه (له به‌رنامه‌ی ئێمه لاده‌ده‌ن و یاخی ده‌بن) دووجار فه‌سادو خراپه له زه‌ویدا به‌رپا ده‌که‌ن، (له غه‌فڵه‌تی خه‌ڵکیدا) زۆر گه‌شه ده‌که‌ن و ده‌سه‌ڵاتێکی زۆر گه‌وره به‌ده‌ست ده‌هێنن (له‌م سه‌رده‌مه‌دا دووباره ئه‌م هه‌واڵه قورئانیه هاتۆته‌وه دی). جا کاتێك (ئه‌ی جووه‌کان) به‌ڵێنی یه‌که‌میان دێت (که تۆڵه‌یان لێ بکه‌ینه‌وه) به‌نده تایبه‌تیه‌کانی خۆمان ده‌نێرینه سه‌رتان که خاوه‌نی هێزو توانای زۆرن، ئیتر ئه‌وان به هه‌موو کون و که‌لێنێکی قه‌ڵاو شارۆچکه‌کاندا ده‌سوڕێنه‌وه‌و ده‌گه‌ڕێن به شوێنیانداو ئه‌م هه‌ڕه‌شه‌ی تۆڵه‌یه به‌ڵێنی خوایه‌و ده‌بێت بێته دی (زانایانی سه‌رده‌م ده‌ڵێن_عبادا لنا_ مه‌به‌ست هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ره که قورئان وه‌سفی کردوون به توندو تیژی دژ به خوا نه‌ناسان له کاتی جه‌نگدا) . له دوای ئه‌و لاوازیه‌تان (ئه‌ی جووه‌کان، له غه‌فڵه‌ت و دواکه‌وتنی جیهانی ئیسلامدا) نۆره‌تان ده‌ده‌ینه‌وه‌و ده‌سه‌ڵاتمان به‌سه‌ر وڵاتی ئیامانداراندا پێده‌ده‌ین و ماڵ و سامان و کوڕی زۆرتان پێده‌به‌خشین و واتان لێده‌کردن که زۆر ئاماده بن بۆ هێرش بردن و په‌لاماردان و پڕو پاگه‌نده کردن. ئه‌گه‌ر (له کاتی ده‌سه‌ڵاتدا) چاکه بکه‌ن، ئه‌وه هه‌ر بۆ خۆتان چاك و به‌سووده، ئه‌گه‌ر خراپه‌و تاوانیش بکه‌ن ئه‌وه هه‌ر یه‌خه‌ی خۆتان ده‌گرێته‌وه، جا کاتێك که نۆره‌ی ئه‌نجامدانی به‌ڵێنی دواجار دێت، ئیمانداران کارێکتان پێ ده‌که‌ن که له ڕوخسارتاندا ڕه‌نگ بداته‌وه، (چونکه ئه‌وان دڵنیان که هه‌موو ئه‌و به‌ڵاو ناخۆشیانه‌ی به‌سه‌ر گه‌لانی موسوڵماندا به گشتی، هاتووه به‌شێوه‌یه‌کی ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ ده‌ستی ئه‌وانی تیادایه)، ئه‌وسا ده‌با ئیماندار بچنه مزگه‌وته‌وه وه‌کو یه‌که‌مجار چوونه ناوی، ده‌با ئیتر ئیمانداران تۆڵه‌ی خۆیان بکه‌نه‌وه‌و ده‌ستیان به‌سه‌ر هه‌ر چیه‌کدا ده‌ڕوات درێغی نه‌که‌ن (چونکه ئه‌وان له سته‌م و زۆرداری و خوێن ڕێژی درێغیان نه‌کرد). ئینجا دوور نی یه، په‌روه‌ردگارتان به‌زه‌یی پیاتاندا بێته‌وه‌و ڕه‌حمتان پێ بکات ئه‌گه‌ر به‌خۆتاندا بێنه‌وه‌و ته‌وبه بکه‌ن، خۆ ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێنه‌وه بۆ پیلانگێڕان و خوێنڕێژی ئێمه‌ش ده‌ست ده‌که‌ینه‌وه به تۆڵه سه‌ندن و ته‌مێکردنتان، جگه له‌وه دۆزه‌خیش ده‌که‌ین به زیندان بۆ کافران که تیایدا گیر بخۆن.
زانایان ڕا جیان ده‌رباره‌ی ئه‌م ئایه‌ته كه ئاخۆ ئه‌و كه‌سانه كێن كه له ئایه‌ته‌كاندا هاتوون و له كۆتا جاردا به‌سه‌ر به‌نی ئیسرائیلدا زاڵ ده‌بنه‌وه‌و تۆڵه‌ی سته‌میان لێ ده‌كه‌نه‌وه‌و ده‌چنه ناو مزگه‌وتی ئه‌قصاوه به‌سه‌ر به‌رزیو سه‌ركه‌وتنه‌وه... هه‌ندێك له زانایان پێ‌ی وایه ئه‌مه ڕووی داوه‌و تێپه‌ڕیوه, به‌ڵام ڕووكه‌شی ئایه‌ته‌كه پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه ده‌سه‌لمێنێت وه‌ك كۆمه‌ڵێكی تر له زانایان باسی ده‌كه‌ن.
ابن كثیر (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌فه‌رموێت:
(..وقد اختلف المفسرون من السلف والخلف في هؤلاء المسلطين عليهم: من هم؟ فعن ابن عباس وقتادة: أنه جالوت الجَزَريّ وجنوده، سلط عليهم أولا ثم أديلوا عليه بعد ذلك. وقتل داود جالوت؛ ولهذا قال: { ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا }. وعن سعيد بن جبير: أنه ملك الموصل سنجاريب وجنوده. وعنه أيضًا، وعن غيره: أنه بختنصر ملك بابل. وقد ذكر ابن أبي حاتم له قصة عجيبة في كيفية ترقيه من حال إلى حال، إلى أن ملك البلاد، وأنه كان فقيرًا مقعدًا ضعيفًا يستعطي الناس ويستطعمهم، ثم آل به الحال إلى ما آل، وأنه سار إلى بلاد بيت المقدس، فقتل بها خلقًا كثيرًا من بني إسرائيل.
وقد روى ابن جرير في هذا المكان حديثًا أسنده عن حذيفة مرفوعًا مطولا وهو حديث موضوع لا محالة، لا يستريب في ذلك من عنده أدنى معرفة بالحديث! والعجب كل العجب كيف راج عليه مع إمامته وجلالة قدره! وقد صرح شيخنا الحافظ العلامة أبو الحجاج المزي، رحمه الله، بأنه موضوع مكذوب، وكتب ذلك على حاشية الكتاب.
وقد وردت في هذا آثار كثيرة إسرائيلية لم أر تطويل الكتاب بذكرها؛ لأن منها ما هو موضوع، من وضع [بعض] زنادقتهم، ومنها ما قد يحتمل أن يكون صحيحًا، ونحن في غُنْيَة عنها، ولله الحمد. وفيما قص الله تعالى علينا في كتابه غنية عما سواه من بقية الكتب قبله، ولم يحوجنا الله ولا رسوله إليهم. .............ولو وجدنا ما هو صحيح أو ما يقاربه، لجاز كتابته وروايته، والله أعلم./تفسير ابن كثير ٣/٢٧-٢٨(..وقد اختلف المفسرون من السلف والخلف في هؤلاء المسلطين عليهم: من هم؟ فعن ابن عباس وقتادة: أنه جالوت الجَزَريّ وجنوده، سلط عليهم أولا ثم أديلوا عليه بعد ذلك. وقتل داود جالوت؛ ولهذا قال: { ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا }. وعن سعيد بن جبير: أنه ملك الموصل سنجاريب وجنوده. وعنه أيضًا، وعن غيره: أنه بختنصر ملك بابل. وقد ذكر ابن أبي حاتم له قصة عجيبة في كيفية ترقيه من حال إلى حال، إلى أن ملك البلاد، وأنه كان فقيرًا مقعدًا ضعيفًا يستعطي الناس ويستطعمهم، ثم آل به الحال إلى ما آل، وأنه سار إلى بلاد بيت المقدس، فقتل بها خلقًا كثيرًا من بني إسرائيل.
وقد روى ابن جرير في هذا المكان حديثًا أسنده عن حذيفة مرفوعًا مطولا وهو حديث موضوع لا محالة، لا يستريب في ذلك من عنده أدنى معرفة بالحديث! والعجب كل العجب كيف راج عليه مع إمامته وجلالة قدره! وقد صرح شيخنا الحافظ العلامة أبو الحجاج المزي، رحمه الله، بأنه موضوع مكذوب، وكتب ذلك على حاشية الكتاب.
وقد وردت في هذا آثار كثيرة إسرائيلية لم أر تطويل الكتاب بذكرها؛ لأن منها ما هو موضوع، من وضع [بعض] زنادقتهم، ومنها ما قد يحتمل أن يكون صحيحًا، ونحن في غُنْيَة عنها، ولله الحمد. وفيما قص الله تعالى علينا في كتابه غنية عما سواه من بقية الكتب قبله، ولم يحوجنا الله ولا رسوله إليهم. .............ولو وجدنا ما هو صحيح أو ما يقاربه، لجاز كتابته وروايته، والله أعلم./تفسير ابن كثير ٣/٢٧-٢٨
واته: راڤه‌كارانی قورئان له سه‌له‌ف و خه‌له‌ف جیاوازن له دیاری كردنی ئه‌و گه‌له‌دا كه زاڵ ده‌بن به‌سه‌ر به‌نی ئیسرائیلدا, ئاخۆ ئه‌وانه كێن؟ له ابن عباس و قه‌تاده‌وه هاتووه كه فه‌رمویانه: ئه‌وه بریتییه له جالوت الجزریو سه‌ربازه‌كانی, سه‌ره‌تا زاڵ بوو به‌سه‌ریاندا دواتر شكان و ئه‌وان سه‌ركه‌وتنه‌وه. وه داود پێغه‌مبه‌ر(علیه السلام) جالوتی كوشت, بۆیه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (ثم رددنا لكم الكرة عليهم....) وه له سه‌عیدی كوری جوبه‌یره‌وه هاتووه كه فه‌رمویه‌تی: ئه‌وه سه‌نجاریبی پاشای موسڵ و سه‌ربازه‌كانی بوو, هه‌ر له‌ویشه‌وه هاتووه كه فه‌رمویه‌تی: بوختنه‌صری پاشای بابل بووه. وه ابن ابی حاتم چیرۆكێكی زۆر سه‌یری له‌سه‌ر ده‌گێڕێته‌وه كه چۆن ئه‌و پاشایه ده‌سته‌ڵاتی گرته ده‌ست و له بارێكه‌وه چووه بارێكی تر تا شاره‌كانی گرته ده‌ست, له كاتێكدا پێشتر هه‌ژارو لاواز بوو به‌شی خه‌ڵكی ده‌داو خواردنی ده‌دانێ, تا گه‌شته ئه‌و ئاسته‌ی گه پێ‌ی گه‌یشت تا چوو بۆ شاره‌كانی بیت المقدس و خه‌ڵكێكی زۆری له به‌نی ئیسرائیل كوشت.
وه ابن جریر له‌م شوێنه‌دا فه‌رمووده‌یه‌ك ده‌گێڕێته‌وه و ده‌یداته پاڵ حوزه‌یفه به مه‌رفوعیو دوورو درێژی باسی ده‌كات له كاتێكدا ئه‌و فه‌رموودجه‌یه بێ شك مه‌وزوع و هه‌ڵبه‌ستراوه, به جۆرێك ئه‌وه‌ی كه‌مترین شاره‌زای هه‌بێت به زانستی فه‌رمووده گومانی نییه له هه‌ڵبه‌ستراوی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌دا, جا سه‌یرو عه‌جابه‌تی ئه‌وه‌یه كه چۆن ابن جریر له‌گه‌ڵ ئه‌و پله‌و پێشه‌وایه‌تییه‌یدا ئه‌مه‌ی هێناوه‌و ره‌واجی پێ داوه! كه مامۆستامان شێخی عه‌للامه ابو الحجاج المزی ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت به راشكاوی فه‌رمویه‌تی كه هه‌ڵبه‌ستراوه‌و درۆیه, وه ئه‌مه‌ی له لێوارو حاشیه‌ی كتێبه‌كه‌یدا نوسیوه.
وه له‌م باسه‌شدا كۆمه‌ڵێك به‌سه‌رهاتی زۆری ئیسرائیلی هاتووه پێم باش نه‌بوو كتێبه‌كه‌می به هێنانه‌وه‌ی پێ درێژ بكه‌مه‌وه, چونكه تیایدا هه‌یه هه‌ڵبه‌ستراوه له لایه‌ن هه‌ندێك له زندیقه‌كانیانه‌وه, وه تیایدایه ئیحتیمالی ئه‌وه‌ی هه‌یه صه‌حیح بێت, به‌ڵام ئێمه پێویستیمان پێ‌ی نییه‌و لێ‌ی بێ نیازین.. سوپاس بۆ خوا, وه ئه‌وه‌ی كه خوای گه‌روه له قورئانه‌كه‌یدا بۆی باس كردوین بێ نیازی كردوین له هه‌ر كتێبێكی تری پێش خۆی, وه خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی پێویستی نه‌خستوینه‌ته ئه‌وانه................خۆ ئه‌گه‌ر ریوایه‌تێكمان شك ببردایه كه صه‌حیح بوایه یان نزیك بوایه له صه‌حیحی ئه‌وه دروست بوو بنوسرێته‌وه‌و بگێڕدرێته‌وه‌و باس بكرێت...والله اعلم.
وه كۆمه‌ڵێك ئاماژه له ئایه‌ته‌كاندا هه‌یه كه ئه‌و ڕاستییه ده‌سه‌لمێنن كه ئه‌م شكسته گه‌وره‌و پشت شكێنه‌ی به‌نی ئیسرائیل ڕووی نه‌داوه‌و نه‌هاتۆته دی....له‌وانه:
١- خوای گه‌روه له‌م ئایه‌ته باس له دوو فه‌ساد نانه‌وه‌یان ده‌كات, ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له‌و خراپانه‌یان بووایه كه ڕابووردووه ئه‌وا زیاتر له دوو جار فه‌سادیان ناوه‌ته‌وه, به‌ڵام ئه‌م دوانه‌یان له لوتكه‌دابووه. هه‌روه‌ك چۆن چه‌ندین جاریش خوای گه‌وره خه‌ڵكی به‌سه‌ردا زاڵ كردوون, له‌وانه: بختنصری كلدانی و سه‌رجۆنی ئاشوریو تیطسی رۆمانی و غه‌یری ئه‌مانه‌یش..
ابن كثیر ده‌فه‌رموێت:
( وقد أخبر الله تعالى أنهم لما بغوا وطغوا سلط الله عليهم عدوهم، فاستباح بَيْضَتَهم، وسلك خلال بيوتهم وأذلهم وقهرهم، جزاء وفاقًا، وما ربك بظلام للعبيد؛ فإنهم كانوا قد تمردوا وقتلوا خلقا من الأنبياء والعلماء). تفسير ابن كثير ٣/٢٨
واته: خوای گه‌روه باس له‌وه ده‌كات كه كاتێك به‌نی ئیسرائیل سته‌میان كردو له سنوری خۆیان ده‌رچوون خوای گه‌روه دوژمنه‌كه‌یاتنی به‌سه‌ردا زاڵ كردن , به جۆرێك هه‌یبه‌تی شكاندن و به‌ناو بیناو خانووه‌كانیاندا ده‌رۆیشتن و زه‌لیل و پشت شكاوی كردن, ئه‌مه‌ش سزایه‌كی پڕ به پێست بوو بۆیان, وه خوای گه‌وره‌ش سته‌م له به‌نده‌كانی ناكات, چونكه ئه‌وان له سنوور لایانداو یاخی بوون و كه‌سانێكی زۆریان له پێغه‌مبه‌ران و زانایان كوشت.
٢- له مێژوودا باس له سه‌ركه‌وتنه‌وه‌ی به‌نی ئیسرائیل نه‌كراوه به‌سه‌ر ئه‌وانه‌دا كه سه‌ركه‌وتوون به‌سه‌ریاندا له كاتێكدا له ئایه‌ته‌كه‌دا ئاماژه به سه‌ركه‌وتنه‌وه‌ی به‌نی ئیسرائیل ده‌كات به سه‌ریاندا وه‌ك ده‌فه‌رموێت: [ثم رددنا لكم الكرة عليهم...]
٣- ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له‌و دوو فه‌ساده له‌وانه بووایه كه ڕوویانداوه به له‌فزی (اذا) هه‌واڵی نه‌ده‌دا چونكه (اذا) مانای (ظَرفى و شَرطى) له داهاتوو موسته‌قبه‌لیدا ده‌گه‌یه‌نێت نه‌ك له ڕابوردوودا. جا چۆن قورئان باس له به‌سه‌رهاتێكی ڕابووردوو ده‌كات به حه‌رفێك كه بۆ داهاتوو به‌كاردێت!؟ ئه‌گه‌ر وابووایه خوای گه‌وره (لما)ی به‌كارده‌هێنا, هه‌روه‌ها ووشه‌ی (لتفسدن) له ئایه‌ته‌كه‌دا به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له داهاتوودایه.
٤- ووته‌ی (وكان وعدا مفعولا) به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مه له داهاتوودایه, چونكه وه‌عد بۆ شتێك ده‌درێت كه ڕووی نه‌دابێت, هه‌روه‌ك چۆن وه‌عدی خوای گه‌وره جیایه له‌و وه‌عده‌ی مرۆڤه‌كان ده‌یده‌ن كه ئه‌گونجێت نه‌یبه‌نه سه‌ر یان بۆیان جێ‌به‌جێ نه‌كرێت.
٥- ئه‌و گه‌ل و ده‌سته‌ڵاتدارانه‌ی له مێژوودا له ڕابووردوودا به‌نی ئیسرائیلیان زه‌لیل كردووه بێ باوه‌ڕو بت په‌رست بوون ئیتر چۆن خوای گه‌وره به (عبادا لنا) وه‌سفیان ده‌كات كه لای هه‌مووان ئاشكرایه ئه‌م وه‌سفه ئاماژه‌یه بۆ ئیمانداران چونكه ئه‌م ئیزافه‌یه بۆ ته‌شریفه‌و كافرو بت په‌رستیش ڕێزو عیززه‌تی نییه, هه‌روه‌ك چۆن له زۆر جێگای قورئاندا ئه‌م ئیزافه ته‌شریفییه هاتووه: وه‌ك (وعباد الرحمن – أسرى بعبده – فادخلي في عبادي – يا عبادي الذين أسرفوا على أنفسهم – يشرب بها عباد الله – إن عبادي ليس لك عليهم سلطان - )....
٦- له پاش فه‌سادی دووه‌میاندا بینای به‌رزو گه‌وره ده‌ڕوخێنرێت و خاپوور ده‌كرێت, كه له مێژووداو له سه‌رده‌مه‌كانی رابووردوودا باس نه‌كراوه كه به‌نی ئیسرائیل بینای له‌و جۆره‌یان بووبێت.
ئه‌مانه كۆمه‌ڵێك لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕاستین ته‌ئكید له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه ئه‌و دوو فه‌ساده‌ی به‌نی ئیسرائیل دوای دابه‌زینی سوره‌تی ئیسرا‌ء رووده‌دات نه‌ك له پێشتردا رووی دابێت.
له كاتێكدا ئه‌م سوره‌ته مه‌ككییه‌و له پێش هیجره‌ت دابه‌زیوه, جا با چاوێك بخشێنین به رووداوه‌كانی دوای دابه‌زینی ئه‌م سوره‌ته‌و بزانین ئه‌م خراپه‌كارییانه‌ی به‌نی ئیسرائیل له كه‌یدایه‌و چۆنه:
فه‌سادی یه‌كه‌میان:
جوله‌كه گه‌لێكن كۆمه‌ڵێك سیفه‌تی به‌دو پیسیان تێدایه كه قه‌ناعه‌تی به مرۆڤایه‌تی كردووه كه ئه‌مانه دوژمنی سه‌راپای مرۆڤایه‌تین, چونكه ئه‌وان پێیان وایه خۆیان ئاغاو سه‌رداری زه‌یوین و خه‌ڵكیش هه‌موو كۆیله‌و خزمه‌تكار, ئه‌وان خۆیان به گه‌لی هه‌ڵبژارده‌ی خوا ده‌زانن, پاشان خوای گه‌وره له باره‌یانه‌وه ده‌فه‌رموێت:
:{ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلاَّ بِحَبْلٍ مِّنْ اللّهِ وَحَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ وَبَآؤُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُواْ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَيَقْتُلُونَ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ} (١١٢) سورة آل عمران
واته: (جووله‌که) زه‌لیلیی و ڕیسواییان بۆ بڕیاردراوه له هه‌ر کوێ جێگیر بن مه‌گه‌ر له سایه‌ی ئاینی خوادا بحه‌وێنه‌وه و (زوڵمیان لێنه‌کرێت کاتێک ئیسلام فه‌رمانڕه‌وا بێت) یان به‌خۆ هه‌ڵواسین به‌خه‌ڵکیدا بۆ یارمه‌تیدانیان، یان پشتگرتنیان (له‌و سه‌رده‌مانه‌دا که ئیسلام فه‌رمانڕه‌وا بووه به‌ئاسووده‌یی ژیاون، هه‌رچه‌ند له ژێره‌وه هه‌ر خه‌ریکی پیلانگێڕان بوون، له سه‌ده‌ی بیسته‌میشدا توانییان ئه‌مریکاو وڵاتانی ڕۆژئاواو هه‌ندێ وڵاتی تریش، بکه‌نه پشتیوان و دارده‌ستی خۆیان). ئه‌وانه شایسته‌ی خه‌شم و قینه‌ی خوا بوون و زه‌لیلی و خه‌جاڵه‌تی به‌شیانه، چونکه ئه‌وانه بڕوایان نیه به‌ئایه‌ته‌کانی خواو پێغه‌مبه‌رانیش به ناحه‌ق ده‌کوژن، ئه‌م یاخی بوون و سه‌رشۆڕیه‌یان، به‌هۆی سه‌رپێچی و گوناهباریانه‌وه‌یه، ئه‌وانه هه‌میشه له سنوور ده‌رده‌چوون و ده‌رده‌چن.
جا ئێش هاتنی پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم)و له ناو شاری مه‌دینه‌دا به هۆی زانستیان له ته‌وراتدا جڵه‌وی پێشه‌وایه‌تی فیكرییان گرت و به هۆی سه‌رقاڵیان به دونیاو سامان په‌رستییه‌وه پێشه‌نگی ئابوورییان كه‌وته ده‌ست, وه به هۆی دوژمانایه‌تی خستنه نێوان ئه‌وس و خه‌زره‌جیشه‌وه بووبونه پێشه‌نگ له سیاسه‌ت و به‌رێوه‌بردندا.
به‌ڵام كاتێ پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) ته‌شریفی هات بۆ ئه‌و شاره كه‌وتنه دوژمنایه‌تی كردن و هه‌وڵدان بۆ كوشتنی پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) و ده‌ستیان كرد به په‌یمان شكاندن و كۆكردنه‌وه‌ی هۆزه‌كان له دژی, وه پشتگیری كردنی كافران و ده‌ستدرێژی كردنه سه‌ر ناموسی موسڵمانان و خیانه‌ت كردن, تا پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) سوپای بۆ ئاماده‌كردن و په‌رت و بڵاوی كردنه‌وه‌و له دوورگه‌ی عه‌ره‌بی ڕاوی نان, ئه‌وانه‌شی كه مابوونه‌وه خه‌لیفه‌ی دووه‌می پاڵه‌وان عومه‌ری كوری خه‌تتاب (ره‌زای خوای لێ بێت) ده‌ری كردن و شاره‌كانی لێ پاك كردنه‌وه.
جا فه‌سادی یه‌كه‌میان له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ری خوادا(صلی الله علیه وسلم) بوو به به‌ڵگه‌ی ووته‌ی خوای په‌روه‌ردگار كه ده‌فه‌رموێت:
{وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ} (١١) سورة البقرة
واته: ئه‌وانه کاتێک پێیان ده‌وترێت تۆوی گوناهو تاوان و خراپه‌کاری مه‌چێنن له زه‌ویدا، ده‌ڵێن: به‌ڕاستی ئێمه ته‌نها چاکسازی ده‌که‌ین!!
پێغه‌مبه‌ری خواش(صلی الله علیه وسلم) ناچار بوو ئه‌ده‌بیان دابدات و سزایان بدات و له‌شاریان ده‌ربنێ‌و ڕه‌گیان ببڕێت.... وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
:(فجاسوا خلال الدیار وكان وعدا مفعولا) وه‌ده‌فه‌رموێت: {هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنتُمْ أَن يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُم مَّانِعَتُهُمْ حُصُونُهُم مِّنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُم بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ} (٢) سورة الحشر
واته: ئه‌و خوایه ئه‌و زاته‌یه، ئه‌وانه‌ی بێ باوه‌ڕ بوون له خاوه‌نانی کتێب، هه‌ڵیکه‌ندن له شوێنه‌واریان و ناچاری کۆچی کردن له یه‌که‌م ده‌ست پێکردنی کۆکردنه‌وه‌و ده‌رکردنیاندا، ئێوه به‌ته‌ما نه‌بوون و گومانتان نه‌ده‌برد ئاوا به‌ئاسانی بڕۆن، ئه‌وانیش گومانیان وابوو که به‌ڕاستی قه‌ڵاکانیان به‌رگریان ده‌کات له ویست و فه‌رمانی خوا، ئه‌وسا ئیتر له لا‌یه‌که‌وه خوا به‌ڵای به‌سه‌ر هێنان که به‌خه‌یاڵیاندا نه‌هاتبوون و حسابیان بۆ نه‌کردبوو، ئه‌وسا خوا ترسێکی فڕێدایه دڵیانه‌وه، به‌ناچاری ده‌ستیان کرد به‌کاولکردنی خانووبه‌ره‌و ماڵه‌کانیان به‌ده‌ستی خۆیان و ده‌ستی ئیمانداران، که‌واته: ئه‌ی خاوه‌ن بیروهۆش و دوور بینه‌کان ده‌رس و په‌ندو ئامۆژگاری وه‌ربگرن (جووله‌که هه‌روا بۆیان ناچێته سه‌ر).
وه ده‌فه‌رموێت:
{وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا} (٢٦) سورة الأحزاب
واته: ئه‌وانه‌ی پشتگیری قوڕه‌یشیه‌کانیان کرد له‌خاوه‌نی کتێبه ئاسمانیه‌کان، له‌جووه‌کانی (بنی قوره‌یزه) خوای گه‌وره له قڵاکانیان دایگرتن، ترس و بیمی فڕێدایه دڵیان، تا وایان لێهات، ده‌سته‌یه‌کتان کوشتن و ده‌سته‌یه‌کیشتان به‌دیل گرتن.
دوای ئه‌م شكسته گه‌وره‌شیان به دوای لایه‌نێكدا ده‌گه‌ڕان تا ببنه هاوپه‌یمانیو له‌و كه‌وتنه‌یان هه‌ستنه‌وه سه‌رپێ‌و له سایه‌ی ئه‌ودا بژین.. كه‌واته بۆمان ڕوون بویه‌وه ئه‌وانه‌ی كه له ئایه‌ته‌كه‌دا هاتوون (فجاسوا خلال الدیار) بریتی بوون له پێغه‌مبه‌ری خۆشه‌ویست (صلی الله علیه وسلم) و سه‌ربازه ئیمانداره دڵسۆزه‌كانی هاوه‌ڵی. بۆیه شایسته‌ی ئه‌وه بوون به (عبادا لنا) وه‌سف بكرێن.
هه‌ستانه‌وه‌ی به‌نی ئیسرائیل:
دوای ئه‌وه‌ی موسڵمانان وورده وورده له ئیسلام دوور كه‌وتنه‌وه‌و له‌ت و په‌رت بوون و ته‌فره‌قه‌یان تێ كه‌وت و كه‌وتنه یه‌كتر خواردن, هه‌یبه‌تیان نه‌ماو فه‌شه‌لیان هێنا, له‌و لاشه‌وه به‌لێشاو یارمه‌تی ده‌چوو بۆ زایۆنییه‌كان و جوله‌كه بوو به منداڵێكی به‌نازی سه‌ربازگه‌ی رۆژهه‌ڵاتی شیوعیو رۆژئاوای سه‌رمایه‌داری, كه یه‌كێكیان به سه‌ربازو ئه‌وی تریان به ماڵ و سامان كه‌وتنه یارمه‌تی دانی, به جورێك جوله‌كه بوونه زۆرترین سه‌رباز, له‌م كاته‌دا ده‌وڵه‌تی ئیسرائیلی دامه‌زراو هیچ حیسابێكیشیان بۆ موسڵمانان نه‌كرد.
ئه‌و زۆرییه‌ی به‌نی ئیسرائیلیش كه له ئایه‌ته‌كه‌دا ده‌فه‌رموێت: (أكثر نفیرا) مانای زۆری ڕه‌ها نییه چونكه موسڵمانانی به ته‌سكه‌ره زیاد له ملیارو نیوێك ده‌بن, به‌ڵكو مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه ئه‌وان زۆرترن له ئیماندارانی دڵسۆزی ڕاسته‌قینه, چونكه جه‌نگه‌كه له نێوان جوله‌كه‌و كۆمه‌ڵی ڕزگاربوودایه كه كه‌مێكن له‌سه‌ر هه‌ق ماونه‌ته‌وه, پاشان ووشه‌ی (نفیر) مه‌به‌ست پێ‌ی ئه‌وانه‌ن كه ده‌چنه شه‌ڕو جه‌نگ, له‌مه‌شدا ده‌بینین هه‌ر له موسڵمانان زیاترو پڕ تفاقترو به‌هێزترن.
گومانی تێدا نییه ئه‌م سه‌ركه‌وتن و هه‌ستانه‌وه‌شیان به ویستی خوای گه‌وره‌یه‌و بۆ ڕاچڵه‌كاندن و بیرخستنه‌وه‌ی موسڵمانانه كه مه‌نهه‌جی خوایان فه‌رامۆش كردوه‌و سه‌رقاڵی بیردۆزه ده‌ستكرده‌كانن تا به‌م شكسته به‌ئاگابێنه‌وه‌و بگه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌رچاوه ڕاسته‌قینه‌كه‌ی ئیسلام.
به‌ڵام مژده‌بێت..... ئه‌م تاقیكردنه‌وه‌و سه‌ركه‌وتنه‌ی جوله‌كه هه‌تا سه‌ر نابێت به ئیزنی خوای گه‌وره, چونكه له ئایه‌ته‌كه‌دا له باسی قۆناغی سه‌ركه‌وتنی یه‌كه‌میاندا ووشه‌ی (ثم)ه هاتووه كه بۆ (الترتیب مع التراخي) واته: ڕیزبه‌ندییه‌كی خاوو ماوه درێژ به‌كاردێت, له مێژووشدا زانراوه ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌یان ده‌مێكه به‌ده‌ستهێناوه, به‌ڵام له باسی فه‌سادی دووه‌میاندا خوای گه‌وره حه‌رفی (فـ) به‌كاردێنێت كه بۆ (الترتیب مع التعقیب)ه واته: ریزبه‌ندیو به‌دواداهاتنێكی خێرا, كه مانای ئه‌وه‌یه ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ی جوله‌كه زۆر ناخه‌یه‌نێت و مه‌رگی به‌كۆمه‌ڵیان به ده‌ستی موسڵمانانی ڕاسته‌قینه زۆر نزیكه.
فه‌سادی دووه‌م:
ئێستا جوله‌كه له بیت المقدسدا ده‌وڵه‌تیان هه‌یه‌و به ئاره‌زووی خۆیان خه‌ریكی فه‌سادن, زۆریان كوشت له ئافره‌تان و پیرو منداڵی بێ ده‌سته‌ڵات, مزگه‌وتی ئه‌قصایان سوتاند, قورئانیان دڕاند, خراپه‌و بۆگه‌نیو فه‌سادیان چڵه‌پۆپه‌ی بڕی, كوشتن... تاڵانی... زه‌لیل كردن... زیندانی كردنی هه‌زاران له نێرو مێ,... ناموس شكاندن و هه‌تك كردن..كه ئه‌مه‌ش هه‌تا ئه‌م ساته به‌رده‌وامه‌و له لوتكه‌دایه, به جۆرێ فه‌سادێك نییه له‌مه گه‌وره‌تر... كه دواهه‌میان ئه‌و قه‌سابخانه خوێناوییه بوو كه له غه‌ززه‌دا ئه‌نجامیاندا....له‌و لاشه‌وه هه‌موو ئه‌و هه‌وڵ و كۆششانه‌ی بۆ چاره‌سه‌ری ناكۆكی نێوان عه‌ره‌ب و جوله‌كه‌و هه‌وڵی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی فه‌له‌ستین ده‌درێت سه‌راب ئاسا به با ده‌چێت و سه‌ری له فه‌شه‌له‌وه ده‌رده‌چێت, چونكه كاره‌كه به ده‌ست خوایه نه‌ك كه‌سی تر...
له ژێریشه‌وه جوله‌كه خه‌ریكی ره‌شوه‌و به‌رتیل دانن به سه‌رانی خۆفرۆشی عه‌ره‌ب و ده‌میان چه‌ور ده‌كات بۆ هێنانه‌دی ئامانجه ته‌لمودییه‌كانیان و دروست كردنی نیشتمانه‌كه‌یان له‌سه‌ر زه‌وی (میعاد) وه‌ك ده‌ڵێن.
خۆ ئه‌م سه‌ركردانه به قه‌ده‌ر سوڵتان عبدالحمیدیشیان پێ ناكرێت كاتێ دوای به‌ستنی كۆنگره‌ی (بال)یان جوله‌كه‌كان ویستیان خۆیان له ڕووبه‌روبوونه‌وه‌ی سه‌ربازی به‌دوور بگرن و سامانێكی بێ ئه‌ژماریان خسته به‌رده‌م سوڵتان عبدالحمید- له كاتێكدا له ناره‌حه‌تترین باری داراییو ئابووریشدا بوو- تا رێگه‌یان بدات كۆچ بكه‌ن به‌ره‌و فه‌له‌ستین, به‌ڵام ئه‌و مه‌ردانه ڕازی نه‌بوو/ مذكرات سلطان عبدالحمید
له ئایه‌ته‌كانیشدا ئاماژه‌یه‌كی زۆر سه‌رنجڕاكێشی تێدایه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه: خوای گه‌وره له قۆناغی یه‌كه‌م جاریاندا باسی چوونه ناو مزگه‌وتی ئه‌قصا ناكات, چونكه ئه‌وكات ئه‌وێ ئازاد بوو, به‌ڵام له جاری دووه‌مدا ناوی ده‌بات, چونكه جاری یه‌كه‌م چوونه ناو ئه‌قصای موسڵمانان به مه‌به‌ستی زه‌لیل كردنی به‌نی ئیسرائیل نه‌بوو, له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له ژێر ده‌ستی ڕۆماندا بوو, به‌ڵام له جاری دووه‌مدا بۆ لوت شكاندن و زه‌لیل كردنیانه: (ولیدخلوا المسجد كما دخلوه أول مرة..). تا ئه‌و ماڵه وون بووه‌ی ئوممه‌تی ئیسلام بگێڕنه‌وه, ئه‌وه‌ش مانای ئه‌وه‌یه له‌و كاته‌دا جوله‌كه‌كان له‌ناو مزگه‌وتی ئه‌قصادا ده‌بن, ئه‌وه‌تا ئه‌مڕۆ قودسیان كردۆته‌وه پایته‌ختی هه‌میشه‌یی خۆیان وه‌ك سه‌رانیان بانگه‌شه‌ی ده‌كات.
له‌ناو چوونی جوله‌كه:
(ولیتبروا ما علوا تتبیرا) سه‌ره‌نجام موسڵمانان.. به‌نده ڕاسته‌كانی خوای په‌روه‌ردگار قه‌ڵای سته‌مكاری جوله‌كه ده‌ڕمێنن و له بنی دێنن, كه له هیچ كاتێكدا وه‌ك ئێستا جوله‌كه بینای به‌رزو خێوه‌تگای جوله‌كه‌نشین(مستوطن)ی گه‌وره‌ی دانه‌مه‌زراندووه له سه‌راپای زه‌وی داگیركراوی پیرۆزی ئه‌وێ‌دا.
ئه‌م له ناوچوونه‌شیان پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) ئاماژه‌ی پێ داوه:
عن أبي هريرة: أن رسول الله (صلى الله عليه وسلم) قال: ((لا تقوم الساعة حتى يقاتل المسلمون اليهود، فيقتلهم المسلمون، حتى يختبئ اليهودي من رواء الحجر والشجر، فيقول الحجر أو الشجر: يا مسلم ! يا عبد الله! هذا يهودي خلفي فتعال فاقتله. إلا الغرقد؛ فإنه من شجر اليهود)).أخرجه الشيخان، وأحمد (٢/٣٩٨ و ٤١٧ و٥٣٠)، والخطيب (٧/٢٠٧)، والداني (٦٤/٢- ٦٥/١).
واته: قیامه‌ت هه‌ڵناستێت هه‌تا موسڵمانان ده‌جه‌نگن له‌گه‌ڵ جوله‌كه‌دا, جا موسڵمانان كوشتارێكیان ده‌كه‌ن به جۆرێك جوله‌كه له پشت به‌ردو داره‌وه خۆی حه‌شار ده‌دات, ئه‌و كات به‌رد یان دره‌خته‌كه دێته‌گۆو ده‌ڵێت: ئه‌ی موسڵمان ئه‌ی به‌نده‌ی خوا! ئه‌مه جوله‌كه‌یه‌كه له پشتمه‌وه‌یه وه‌ره بیكوژه, ته‌نها دره‌ختی غه‌رقه‌د نه‌بێت, چونكه ئه‌و له دره‌ختی جوله‌كه‌یه.
لێره‌شدا ده‌توانرێت بووترێت ئه‌و بیناو خێوه‌تگایانه له فه‌له‌ستین هه‌رگیز ڕاناگیرێت و ناوه‌ستێنرێت هه‌تا جوله‌كه‌ی تیابێت, هه‌رچه‌نده سه‌رانیان ئه‌و بانگه‌شه‌ی ئه‌و درۆیه‌ش بكه‌ن, چونكه به عه‌مه‌لیش رۆژ به رۆژ هه‌واڵه‌كان باس له بینای نوێ‌و زیاتر ده‌كه‌ن.
جا له جاری دووه‌مدا باس له مزگه‌وتی ئه‌قصا كراوه, چونكه چوونه ناوی موسڵمانان بۆی به داگیركردنی قودس له‌لایه‌ن جوله‌كه‌وه كۆتایی هات, ئه‌ویش كاتێ ساڵی ١٩٦٧ هێرشیان بۆ بردو ئه‌و ساڵه‌ش له‌لایه‌ن شكست پێ هێنه‌رانی ناونرا به ساڵی (النكسة) وه‌ك چۆن پێشتر به ساڵی ١٩٤٨ یان ووت ساڵی (النكبة).
له ژێر رۆشنایی ئه‌م ئایه‌تانه‌وه دڵنیا ده‌بین له‌وه‌ی:
١- جه‌نگی ناو فه‌له‌ستین ئیسلامییه‌و به ئیسلامی ده‌گاته ئه‌نجام نه‌ك عه‌ره‌بیو نه‌ته‌وه‌یی, چونكه دوژمنه‌كانی به عه‌قیده‌ی ته‌ورات و ته‌لمود ئه‌جه‌نگن و پێویستیشه موسڵمانان به عه‌قیده‌ی قورئان و سوننه‌ته‌وه بجوڵێن و به‌ره‌نگاریان ببنه‌وه.
٢- كێشه‌ی فه‌له‌ستین هه‌رگیز به ئاشتی چاره‌سه‌ر نابێت, جا ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێت له‌سه‌ر تاوڵه‌ی قوماردا بیخه‌نه مه‌زادی ئاشكراوه پێویسته به‌خه‌به‌ربێنه‌وه پێش ئه‌وه‌ی وه‌ك ئه‌وانه‌ی پێش خۆیان بچنه كه‌ناری تیاچوون.
٣- كۆچی جوله‌كه‌نشینی بۆ فه‌له‌ستین و قودس هه‌رگیز رانه‌وه‌ستێت, هه‌تا له‌وێ لاك و لاشه‌ی پیسیان به ده‌ستی موسڵمانان بكه‌وێ:
{فَإِذَا جَاء وَعْدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُواْ وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُواْ الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوْاْ تَتْبِيرًا} (٧)
واته: جا کاتێك که نۆره‌ی ئه‌نجامدانی به‌ڵێنی دواجار دێت، ئیمانداران کارێکتان پێ ده‌که‌ن که له ڕوخسارتاندا ڕه‌نگ بداته‌وه، (چونکه ئه‌وان دڵنیان که هه‌موو ئه‌و به‌ڵاو ناخۆشیانه‌ی به‌سه‌ر گه‌لانی موسوڵماندا به گشتی، هاتووه به‌شێوه‌یه‌کی ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ ده‌ستی ئه‌وانی تیادایه)، ئه‌وسا ده‌با ئیماندار بچنه مزگه‌وته‌وه وه‌کو یه‌که‌مجار چوونه ناوی، ده‌با ئیتر ئیمانداران تۆڵه‌ی خۆیان بکه‌نه‌وه‌و ده‌ستیان به‌سه‌ر هه‌ر چیه‌کدا ده‌ڕوات درێغی نه‌که‌ن (چونکه ئه‌وان له سته‌م و زۆرداری و خوێن ڕێژی درێغیان نه‌کرد).
٤- جوله‌كه هێزی زۆری هه‌یه‌و به‌رده‌وام پێ‌ی ده‌درێت و له‌مه‌شدا زیاتره له موسڵمانان.
٥- جوله‌كه هه‌رگیز به ئارامی پشوونادات و ناگاته ئاسایش و ئه‌مینی, وه ئه‌مه خه‌ونێكه‌و بۆی نایه‌ته‌دی, چونكه ئه‌مه بڕیاری خوایه‌و هه‌ر هه‌وڵێكیشیان له‌م پێناوه‌دا به فه‌شه‌ل كۆتایی دێت, ئه‌وه‌تا خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
{وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَن يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ} (١٦٧) سورة الأعراف
واته: یادی ئه‌و کاته‌ش بکه په‌روه‌ردگارت (ئه‌ی محمد(صلی الله علیه وسلم) بڕیاریدا و ڕایگه‌یاند به‌ڕاستی که‌سانێک ده‌نێرێته سه‌ریان تا ڕۆژی قیامه‌ت، ئه‌شکه‌نجه‌و ئازاری سه‌ختیان بدات، چونکه به‌ڕاستی په‌روه‌ردگارت زۆر به‌خێرایی تۆڵه ده‌سێنێت ( له سته‌مکاران)، هه‌روه‌ها بێگومان لێخۆشبوو میهره‌بانیشه ( بۆ ته‌وبه‌کاران و ئیمانداران).
دوای ئه‌م قۆناغ و سه‌ركه‌وتنه‌ش قۆناغی خیلافه‌تی راشیده ده‌ست پێ ده‌كات له‌سه‌ر نه‌هجی پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) وه‌ك پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) هه‌واڵی داوه‌و فه‌رمویه‌تی:
((تَكُونُ النُّبُوَّةُ فِيكُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَكُونَ ثُمَّ يَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ يَرْفَعَهَا، ثُمَّ تَكُونُ خِلَافَةٌ عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّةِ فَتَكُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَكُونَ ثُمَّ يَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَرْفَعَهَا، ثُمَّ تَكُونُ مُلْكًا عَاضًّا فَيَكُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَكُونَ ثُمَّ يَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ يَرْفَعَهَا، ثُمَّ تَكُونُ مُلْكًا جَبْرِيَّةً فَتَكُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَكُونَ ثُمَّ يَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ يَرْفَعَهَا، ثُمَّ تَكُونُ خِلَافَةً عَلَى مِنْهَاجِ نُبُوَّةٍ"، ثُمَّ سَكَتَ)). رواه أحمد ٢٧٣ / ٤ وصححه الألباني في السلسلة الصحيحة - مختصرة - (١ / ٣٤)
واته: پێغه‌مبه‌رایه‌تی له ناوتاندا ده‌بێت تا ئه‌وكاته‌ی خوای گه‌وره ویستی لێ بێت, پاشان هه‌ڵی ده‌گرێته‌وه. پاشان جێنشینییه‌ك دێته ئاراوه له‌سه‌ر مه‌نهه‌جی پێغه‌مبه‌رایه‌تی, ئه‌ویش له ناوتاندا ده‌مێنێته‌وه تا خوای گه‌وره ویستی لێ بێت, پاشان خوای گه‌وره هه‌ڵی ده‌گرێته‌وه هه‌ركات ویستی لێ بێت, پاشان پاشایه‌تییه‌كی ویراثي دێته ئاراوه ئه‌ویش له ناوتاندا ده‌بێت تا ئه‌و كاته‌ی خوای گه‌وره ویستی لێ بێت, پاشان هه‌ركات ویستی لێ بوو هه‌ڵی ده‌گرێته‌وه. پاشان پاشایه‌تییه‌كی به زۆرو تۆبزیو دیكتاتۆری دێته ئاراوه, ئه‌میش ده‌مێنێته‌وه تا ئه‌و كاته‌ی خوای گه‌وره ویستی لێ بێت, پاشان هه‌ركات ویستی لێ بوو هه‌ڵی ده‌گرێته‌وه, پاشان جێنشینییه‌ك دێته‌وه ئارا له‌سه‌ر نه‌هج و ڕێره‌وی پێغه‌مبه‌رێتی.. پاشان بێ‌ده‌نگ بوو(واته: قۆناغی تری نه‌فه‌رموو).
وه له بورای ئابوریشدا خه‌ڵكی ده‌كه‌ونه خۆشیو كامه‌رانییه‌وه:
((لا تقوم الساعة حتى تعود أرض العرب مروجا وأنهارا )). رواه مسلم ٨٤ / ٣ ، وأحمد ٣٧٠ / ٢ و ٤١٧ ، والحاكم ٤٧٧ / ٤ من حديث أبي هريرة .
واته: قیامه‌ت نایه‌ت هه‌تا زه‌وی عه‌ره‌ب ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر شێوازی پڕ له سه‌وزاییو رووباری یه‌كه‌م جاری.
وه نیزامی كۆمه‌ڵایه‌تی پڕ له دادپه‌روه‌ری دێته كایه:
((يخرج في آخر أمتي المهدي يسقيه الله الغيث و تخرج الأرض نباتها و يعطي المال صحاحا و تكثر الماشية و تعظم الأمة يعيش سبعا أو ثمانيا ، يعني حجة)). سلسلة الأحاديث الصحيحة( ١/ ٨ ) وبعض التاسع - (٢ / ٢١٠) وصححه الألباني في "السلسلة الصحيحة" ٢ / ٣٣٦
واته: له كۆتایی ئوممه‌ته‌كه‌مدا مه‌هدی ده‌رده‌چێت, خوای په‌روه‌ردگار بارانی بۆ ده‌بارێنێت و زه‌وی ڕووه‌كی خۆی ده‌رده‌دات و مه‌هدیش ماڵ و سامان ده‌به‌خشێته‌وه به لێشاو, وه مه‌ڕو ماڵات زۆر ده‌بێت و ئوممه‌ت زۆر ده‌بێت, ئه‌م پیاوه حه‌وت ساڵ یان هه‌شت ساڵ ئاوا ده‌ژی.
سوودم وه‌رگرتووه له كتێبی / الجماعات الأسلامية في ضوء الكتاب والسنة بفهم سلف الأمة.....سليم بن عيد الهلالي
پێگه‌ی هه‌واڵی دووربین