زەمینەی فیکری رابوون

نوسینی: احمد القصص

وه‌رگێڕانی: مامۆستا كرێكار

لا الە الا اللە محمد رسول اللە

زەمینــەی فیکری موسڵمانانـە

خوای گەورە دەفەرموێ : يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا * فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا ) النساء 174 - 175 واتە : ئەی ئەو کەسانەی باوەڕتان هێناوە، ئێوە بە تەئکید بەڵگەی رێنماییتان لە پەروەردگارتانەوە بۆ هاتووە . ئێمە لای خۆمانەوە روناکیەکی رۆشن و بەرچاومان بۆتان ناردۆتە خوارێ ، ئەو کەسانەی کە باوەڕیان بە خوای گەورە هێناو بە دینەکەیەوە پابەند بوون ، خوای گەورە دەیان خاتە بەر رەحمەتی خۆی و فەزڵی خۆی بەسەریاندا دەڕێژێت و وا ڕێنمایی رێبازە راستەکەی خۆییان دەکات کە سەرفرازی پێ بەدەست بهێنن.

 (مرۆڤی شياوی شارستانێتی ) ئەو کەسەیە کە دیدو تێڕوانینە فیکریەکەی کردۆتە زەمینەی چالاکیيەکانی و رۆژانە بە پێ ی دیدو پێناسەی ئەو بۆ شتەکان رەفتار دەنوێنێت و هەنگاو هەڵدەهێنێتەوە و لە روانگەی ئەویشەوە دەڕوانێت و بە گوێرەی ئەم داخوازی ئەو هەڵوێست دەگرێتە بەر ، ژیان لە دیدی ئەوەوە دەناسێت و دەناسێنێت .. لە سەر ئەم زەمینە فیکرییەوە تەلاری ژیانی بنیات دەنێت ، هەموو رەهەندی ژیان وەکو یەک (لە بڕو ئاراستەدا) دەباتە پێش ، هەموو لایەنێکی ژیانی بەگوێرەی ئەو پارسەنگانە رێک دەخات ، هیواو حەزەکانی پێکەوە راست و دروست دەسازێنێت ، بۆیە تووشی تەنگەژەی فیکریی نابێت ، ناهێڵێت هیچ شتێک دەروونی ئاڵۆز بکات و لە ناخیدا لێی ببێتە پاڵنەری شەڕخوازیی شەيتانیانە .. کە هاوکێشەی حەزو بوغزاندنی لە ناوەوە پارسەنگ دەکات رەفتارو رەوشتیشی لە دەرەوە پارسەنگ دەبن ، ئەویان بە پاڵفتەی دەروون (تەزکیەی نەفس )و ئەمیان بە پێ ی ئاراستەی دیندارێتییە عەقائیدییەکەی و بە شەرعەکەش سنووری خۆی و خەڵکی دەپارێزێت ، بۆیە کەسایەتییەکی دامەزراوی لێ دەرچووە ، خاوەنی دیدو رێبازە ، خاوەنی راوبۆچوونی روون و هەڵوێستی بوێرانەیەو هیممەت بەرزو پشوو درێژوو بە ئارامە .

ئەمما ئەو کەسەی هێشتا لە سەر زەمینەیەکی فیکری پارسەنگ خۆی نەدۆزیوەتەوە ، نەدیدو رێ ی روونە ، نە راوبۆچوونی پارسەنگەو دابینە ، نە رەفتاری دادپەروەرانەیە ! کیسەیەکی پڕ لە کێشەی ئاڵۆزی دەروونی و رەوشتییە ، دیدی لێڵ تەرکیزی وێڵ، راو بۆچوونێکی بۆ دانامەزرێت چونکە هەرچی کۆکردۆتەوە نوقسان و دەبەڕێک راچوونە ، پێناسەی بۆ شتەکان لێک جوداو دوورن چونکە هەر یەکەیانی لە دیدێکی فیکریی جیاوازەوە هێناوە ، ناشزانێت چۆن رێکیان خات .. هەم تەنگەژەی زانیاری هەیە هەم تەنگەژەی رێکخستنی ، هەر یەکێکیان نکۆڵی هەبوونی هاوشێوەی خۆی دەکات   ، هەر دیدو راو بۆچوونێک بە جیا دەگرێت ، دەخوازێت بوار هەر بۆ خۆی بکاتەوە زۆر جار لە کاڵفامیدا لێ ی دەبن بە بەڵگە نەوویست و ناهێڵێت موناقەشەیان بکرێت !

حەتمەن ئەم بیر ئاڵۆزیی و دیدی لێڵی و دانەمەزرانە فیکرییە دەبێتە مایەی ئاڵۆسکاوی دەروونی و رە فتاری ئینفیعالییان پێ دەگرێتە بەر ، هەڵوێستی دیراسە نەکراو کە کاردانەوەکانی لە سەر دەکەوێت تووشی هەڵدێر دەبێت ، یان هەر لە ناخی خۆیدا خۆی دەخواتەوەو دەیان نەخۆشی دەروونی دەخزێنە ناخی  .. چونکە لە سەرەتاوە نازانێت بۆچی دەژی ؟ نە کەسایەتی خۆی پێ پەروەردە دەکرێت نە دەشێتە ئامێرێکی بە کاری ئاراستەی کۆمەڵگەو دەوڵەت .

ئەوی لە ناخیدا پارسەنگ نابێت ، لە ڕووی فیکرییەوە دابین نەبووە ، متمانەی بە خۆی نابێت ، کە لەناخی خۆیدا بڕیاری شتێک دەدات ، چەندین ئەگەری شکست بوونی لێ قیت دەبنەوە .. بۆیە لە بۆچوونیدا رارایە ، لە هەڵوێستیدا شوێن کەوتووە ، لە داهێناندا هیچە ، ئنجا بۆ خۆ نواندن و پڕکردنەوەی کە لێن و کورتی کە سایەتییەکەی دەکەوێتە فشەکردن ! دەکەوێتە ریابازی ، دووروو دەردەچێت ، کەسایەتییەکی لەرزۆک .. متمانەی پێ ناکرێت ... ئەمە پەڕی دەم رەشەباو تەختە ڕزيوی دەم شەپۆلە ، ئەمە بارە بە سەر دەورو بەریەوە ، (کۆڵە ) ە بە سەر کۆمەڵگەیەوە ، لە جیاتی ئەوەی کۆڵەکەی بێت .. ئەمەیە بە پێناسەی فیکری شارستانێتی ( مرۆڤی نە شياوی شارستانێتی ) !

لە بەر ئەم پارسەنگ بوون و لا سەنگ نەبوونەیە کە خوای پەروەردگار وویستی ( عەقیدە ) کەی ئیسلام بکاتە ئەو زەمینەیەی کە سایەتی (تاک و کۆ) ی موسڵمانی لە سەر بونیات دەنرێت : دیدو رێ ی ، بەرنامەو ئامانجی ، رەفتارو رەوشتی، پاڵفتەی دەروونی ( تەزکیەی نەفسی ) پەیوەندیەکانی پشوو درێژی بانگەوازو ئارامگری کۆمەڵکاری ، گیانی بەرپرسێتی ، ووزەو ورە بەخشينی ، نابینیت خوای گەورە بۆ ئەوەی موسڵمان لایەنێکی ئەم دینە نەگرێت و لایەنەکانی تری وەلکات دەفەرموێ :  (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ) البقرة 208/ واتە : ئەی ئەو کەسانەی باوەڕتان هێناوە

هەموو ئیسلامەکە وەرگرن و پێوەی پابەند بن . چونکە عەقیدەی ئیسلام وەک هیچ عەقیدەیەکی تر نییە تەنها لایەنێک لە دیدو بۆچوون و پێناسەی دین بگرێتەوەو بەس ، بەڵکو عەقیدەیەکە کە هەر بەوەندەی موسڵمان وەریگرت و قەناعەتی پێکرد ئیتر حەتمەن دەبێت بە راستی لە حەقیقەتەکانی بگات و سەر راستانە مامەڵەیان لە گەڵدا بکات و هەموو دیدو بۆچوون و ئامانج و رێبازو کۆمەڵکاری و بزاوت و هەڵوێستێکی لەبەر رۆشنایی ئەودا داڕێژێت ، هەموو رەفتارو رەوشت و پەیوەندییەکی دەبێت بە پێی عەقیدەکەی بێت ، ناشێت بەهیچ شێوەیەک دیدو پێناسەو رێبازو هەڵوێستێکی پێچەوانەی عەقیدە ئیسلامیەکەی لە سەرو دڵدا هەبێت ، ناشێت عەقیدەکەی شتێک بێت و دیدو تەسەورات و پێناسەی بۆ ژیان و گەردوون و مرۆڤ شتێکی تر !

ناشێت لە مزگەوت ئیماندار بێت و لە دەرەوەش شوێن کەوتووی دیدو پێناسەو رێبازو ئامانجی تر ... نا ، دەبێت لە روانگەی ئیسلامەوە بیبینێت (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ) العلق/1 واتە : بە ناوی پەروەردگارتەوە بخوێنە ، ئەو خوایەی کە درووستی کردووی ..

 لەم دیدو روانگەوەیە کە دەبێ موسڵمان هەمیشە عەقیدەکەی و هەرچی تێیدایە دەربارەی ژیانەو گەردوون و مرۆڤ لە ژیانی رۆژانەیدا ئامادە دەبێت ..

گوێ لە ئەفکاری تر دەگرێت ، بیرو باوەڕی تر دە بیستێت ، دەخوێنێتەوەو لێکۆڵینەوەی خۆی دەبێت ، بەڵام ناشێت هیچ شتێکی پێچەوانەی عەقیدەکەی لاببێتە نەگۆڕ ، نابێت هیچ دیدو بۆچوون و پێناسەیەکی نامۆو غەریبەو ناحەزی لێببێتە تيۆرێکی ئاسایی و هەوڵ بدات لەگەڵ عەقیدە ئیسلامیەکەدا بیگونجێنێت ! نـــا عەقیدەی ئیسلامی ئەو ( تەلفیق) ە قبوڵ ناکات .

عەقیدەی ئیسلامی وەڵامی بنبڕی هەموو ئەو پرسیارە سەرەکیانەیە کە بوونەتە گرێ کوێرەکەی هزری خەڵکی ، وەڵامی راست و رەوانی ماهییەتی ژیان و گەردوون و مرۆڤە پێکهاتەو پەیوەندی چارەنوسیانە ، عەقیدە لە ئیسلامدا هەبوونی ژیان و گەردوون و مرۆڤ روون دەکاتەوە ، مەبەست لە بوون و ژیان و مردنی مرۆڤ ، ئامانج لە دروستکردنی ، بۆیە شایانی ئەوە ببێتە ئەو زەمینە فیکرییەی رۆشنبیری مرۆڤی لە سەر دادەمەزرێت .

شياوی ئەوەیە ببێتە ئەو تاکە نورەی رێی مرۆڤایەتی رۆشن دەکاتەوە ، شياوی ئەوەیە ببێتە مایەی زیندوو ڕاگرتنی دیدو هەست و مەبەستی مرۆڤایەتی (أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا) الأنعام /122 واتە : ئاخر کەسێک مردوو بێت و زیندوومان کردبێتەوە ، ئینجا نووری بەرچاو روونیمان پێ بەخشی تا بەناو خەڵکیدا گوزەرکات ، چۆن ئەمە وەکو ئەو کەسە وایە کە لەتاریکستانیدا وێڵەو ناتوانێت لێ ی قوتار بێت .

عەقیدەی ئیسلامی ئەو عەقیدە راست و دروستەیە کە خوای گەورە بە وەحی ناردی بۆ پێغەمبەرەکەی صلی اللە علیە وسلم ، کە هەڵبژاردەی خۆی بوو ، بۆیە ئیسلام زامنی هەموو وەڵامێکی ئەفکارو دیدو بۆچوونەکانی ترە ، خاوەنی وەڵامی هەموو راو هەڵوێستێکە ، بۆیە خوای گەورە دەربارەی دەفەرموێ : (وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ ) /89النحل واتە : ئەم پەیامەی کە بۆمان ناردوویتە خوارەوە روونکردنەوەی هەموو شتێکی تێدایە .

سـەیری ئەم دوو ئایەتە پیرۆزە بکەو تێیان رامێ بزانە چۆن سیفات و سيمای عەقیدەی ئیسلامی بە نموونەیەکی واقيعی دەهێنێتەوەو دەفەرموێ :( أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ *  تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ) 24-25ابراهيم  واتە : مەگەر نابینیت خوای گەورە چۆن نمونەی ووشەیەکی پیرۆزی بە درەختێکی پیرۆزو بەسوود هێناوەتەوە ، کە رەگ و ریشاڵی  بە زەویدا رۆچووەو لق و پۆپيشی بە ئاسماندا پەخش بۆتەوە ، بەرهەمو حاسڵاتی خۆشی هەموو دەمێک بە ئیزنی خوای گەورە دەبەخشێت؟!

ئاخر خوای گەورە بۆیە نموونە بە خەڵکی دەهێنێتەوە تا باشتر یادی بکەن و هزریانی بۆ بخەنەکار.ئەو ووشە پیرۆزە لە ئایەتەکەدا ئەسڵەو بە درەختێک چوێنراوە ، زۆرینەی لێکدەرەوەکانی قورئان دەفەرموون مەبەست لێی عەقیدە ئیسلامیەکەیە ، کە ئیبنو عەباس خوا لێیان رازی بێت دەیفەرموو (لاالە الا اللە ) موجاهیدو ئیبنو جورەیح دەیانفەرموو : ئیمانە [1]..

خوای پەروەردگار ئیسلامەکەی هەمووی لە سەر لاالە الا اللە کە دامەزراوەندووەو  بە درەختێک دەیچوێنێت کە پاک و پیرۆزو چاکە .. جا چۆن ئەو درەختە رەگ و ريشاڵی بە ناخی زەویدا رۆچووە تا قایمترو جێگیرتر بێت و خۆی بە پێوە راگرێت ، ئیسلامەکەش هەر وایە ، عەقیدەکەی لە ناخی دڵ و دەروونی شوێنکەوتووەکانیدا بە قەناعەتێکی نەگۆڕ چەسپاوە ، باوەڕ بە ئیسلامە لە ناخیاندا بەڵگە نەوویستی بنبڕەو گومان و رارایی لە کەسیان قبووڵ ناکات ، بۆیە شایانەو شياوە ببێتە زەمینەی قەدو لق وجڵ و هەموو بەرهەمەکانی .. ئەو لق و چڵانەش ئەحکامەکانی شەرعن ، لە تەوحيدو فیکرو دیدو بۆچوون و بانگەوازو راو هەڵوێست ... ئەو درەختە کە لەئایەتەکەدا هاتووە لە سەر زمانی پێغەمبەری خوا صلی اللە علیە وسلم شەرحی هاتووە کە (دارخورما)[2] یە ! کە هەمیشە سەوزو تەڕو بەلە ، هەمیشە بەرهەمی ئامادەیە ، قەت بێ گەڵا نابێت ، بە درێژای ساڵ مرۆڤ و ئاژەڵ لە بەرهەمی دەخۆن ، بەسەوزی ، بە قەسپی ، بەخورمایی [3] .. ئیسلامەکەش وەکو دارخورمایە ، هەموو کاتێک و بۆ هەموو شوێنێک و هەموو نەوەیەک ئاڕاستەی راست و دروستی پێیەو دەیگەیەنێت ، هەرهەمو موسڵمانێک ، یان هەر مرۆڤێک پێویستی بە وەڵامی هەر پرسیارێکی بێت یان بە راوبۆچوون و هەڵوێستێک بێت ، یان بە شێوازی بزاوتێکی شياو بێت لە ئیسلامەکەدا رەسەنترین و شياوترین نموونەی خراوەتە پێش چاو.

پاش ئەم دوو ئایەتە خوای گەورە ئاوا دەفەرموێ : ( يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ )  ابراهيم/27 واتە : خوای گەورە لە ژیانی دنیاو ورۆژی دواییدا بە فەرمایشتی نەگۆڕ ئەو کەسانە جێگیرو قایمتیر دەکات کە باوەڕيان هێناوە ..

ئەمە هەر لێکدانەوەو جەخت کردنەوەیە لە مانای دووئایەتەکەی پێشوو .. لە تەفسیری ئەمیشياندا ئیبنو عەباسی زانای هەرە گەورەی ئوممەت خوالێی رازی بێت دەفەرموێ : فەرمایشتی نەگۆڕ لاالە الا اللە کەیە .. بەڵێ چونکە عەقیدە ئیسلامیەکەیە موسڵمان وا لێدەکات مرۆڤێکی پابەندو قایم و وورەبەرز دەرچێت و خۆی لەبەر هەموو تین و فشارێکدا بگرێت کە دەیخەنە سەر ..

ئنجا سەرنج بدە ئەم ئایەتەی خوای گەورە دەفەرموێ : (مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ) 11/التغابن  واتە : هەر کەسێک باوەڕ بە خوای گەورە بهێنێت دڵی رێنمایی دەکات ( دڵی بەهێز دەکات ، دیدی رۆشن دەکات ، وويستی بە پشتنی خوا بەستنی بێ چەندوچوون بە هێز دەکات ) خوای گەورە بە هەموو شتێک زانایە .

خوای گەورە لە مرۆڤ دەگەیەنێت کە باوەڕ هێنانی بە خواو ئەوی لەم باوەڕەوە وەکو لقی تر جوێ بۆتەوە لە دیدو پێناسەو ئەحکام و بەرپرسێتی بانگەوازو کۆمەڵکاریی گۆڕين مرۆڤی ئیماندار دەگەیەنێتە ئەو دڵقايمييە ، دڵيش لە قورئاندا زۆرینەی جار بە ژیری و هزرو هۆش هاتووە .. یەعنی ئەو کەسەی عەقیدە ئیسلامییەکەی بە لق و چڵ و بەرهەمەکانییەوە وەرگرتووە دڵ و دەروونی ئاسوودەو هزرو ژیریشی دامەزراو ئاراستەی ژیانیشی بە دینداری پارسەنگە .. دورە لە کێشەی دەروونی و ئاڵۆسکاوی فیکرو دیدی لێڵی سیاسی و لا سەنگی رەفتارو رەوشت .. خوای گەورە دەفەرومێ :( أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الأرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا )الحج/46 واتە : مەگەر بە سەر ئەم زەمینەدا نەهاتوون و نەچوون ، ئەدی بۆچی ئەو هاتوچۆیە وای نەکردووە ئەو دڵەیان بکاتە مایەی ئەقڵ پێشکان و پەی پێ بردن ؟! لێرەدا دڵی بە ئامێری هۆشداری و بیرکردنەوەو ژیرێتی مانا کردووە.

کەوا بوو باوەڕ هێنان بە خوای گەورە و وەرگرتن و قەناعەت کردن بە عەقیدەکە یەعنی دۆزینەوەی رێنیشاندەری هزرو بیر، کە لە هەموو دیدو هەڵوێستێکدا ئاڕاستەی دروست دەداتە خاوەنەکەی ، لەبەر ئەمەشە کە کۆتایی ئایەتەکەی التغابن  ئاوا هاتووە : وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ واتە: خوای گەورە بەهەموو شتێک زانایە . کردگارو خاوەن مرۆڤەکەیەو پەی بە هەموو شتێک دەبات ، کەوابوو لە تواناشيدایە ئاڕاستەی شياوی پڕاوپڕی دیدو هەڵوێستی پێویستی (کات و شوێن و ماهییەت) بدات تا ژیان بە پارسەنگی بەڕێوە بچێت ..

ئینجا هاوکێشيیەکی تر دێتە پێشێ ئەویش ئەوەیە : تا شارەزایی لە دینەکە زیاتر بێت ، دیندارییەکە زیاتر دەبێت ، تا خواناسی رۆشنتر بێت خواپەرستی بەهێزتر دەبێت ئەمەش تەقوا کارییە ، ئەمە ئەو پێشەکی و ئەنجامەیە کە خوای گەورە دەرهەقی دەفەرموێت :( وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ ) البقرة/282  واتە : ئێوە دینداری و تەقواکاریتان زیاتر کەن خوای گەورەش زیاترتان فێر دەکات [4] . بە پێچەوانەشە وە ئیمان لاوازیی هان نادات بۆ زانست و زانیاری ، کەمی زانیاریش هان نادات بۆ تەقواکاریی ..

ئەمە گەورەترین و گرنگترین سیماو سیفەتی ئەم دین و ئوممەتەیە ، کە لەسەرەتای مێژوی ئیسلامەکەوە ئەم دینەیان بەو دیدو هەڵوێستەوە گرتە بەر ، ئەمە زەقترین سیفاتی تاک و کۆی ئەو باوەڕە بەڕێزانەیە کە لەجاهیلییەتیاندا چەندین شێوازو جۆری کوفریان رۆژانە مومارەسە دەکرد : بتیان دەپەرست ، حەزو ئارەزووی گەورەکانیان یاساو رێسای حوکم بوو  داوێن پیسی و خراپه‌كاریی خوویان بوو، كچیان زینده ‌به‌چاڵ ده‌كرد، له‌ ژیانێكی ئاژه‌ڵی زۆر زوردا ده‌یانگوزه‌راند، زۆردواكه‌وتووبوون، داب ونه‌ریتیان هۆز دایده‌ڕشت، مۆركی بت په‌رستی جاهیلییانه‌ به‌هه‌موو ره‌فتارێكیانه‌وه‌ دیار بوو، ده‌ی خۆ هه‌ر ئه‌مانه ‌بوون كه‌ عه‌قیده‌ ئیسلامییه‌ كه‌یان وه‌رگرت زۆر گرنگ گۆڕان، چونكه‌ عه‌قیده‌كه‌ بووه‌ زه‌مینه‌ی فیكرو بزاوتیان، بوون به‌ ئوممه‌تێكی تر، خاوه‌ن دیدی رۆشن و عه‌قیده‌ی دامه‌زراوو سیستمی حوكم، بوون به‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی تر كه‌ هیچ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ ناڕێكه‌كه‌ی جارانیان نه‌ده‌چوو، هه‌ر ئه‌م كه‌سانه‌ بوو كه‌ له‌ جاهیلییه‌تیاندا جه‌سته‌ی بێ به‌هابوون، كه‌چی دوای موسوڵمان بوونیان بوون به‌ ئالییه‌تی گۆڕانكاریی ریشه‌یی گه‌لانی سه‌رزه‌مین! نه‌تده‌ووت ئه‌م كه‌سانه‌ هه‌ر ئیهمال كراوه‌كانی زه‌مانی جاهیلییه‌تیانن! هه‌ریه‌كێك له‌و یاوه‌رانه ‌بووه‌ خاوه‌ن كه‌سایه‌تیه‌كی پێشه‌وایی سه‌ربە خۆ، هه‌ریه‌كه‌یان له‌ جێی خۆیه‌وه‌ هه‌موو ئیسلامه‌كه‌ی ده‌دره‌وشانده‌وه‌، چونكه‌ هه‌ریه‌كه‌یان دیدورێ و داب و نه‌ریت وبزاوت و هه‌ڵوێستی جاهیلییه‌تی پێشووی له‌ به‌رخۆی داڕنیبوو، نه‌شیده‌هێشت باسی رابووردووی بكرێته‌وه‌ چونكه‌ شه‌رم ده‌یگرت لێی ... ئینجا هه‌موو ئیسلامه‌كه‌ی عه‌كس ده‌كرده‌وه‌، له‌ جیهانی واقیعی به‌رچاوی گه‌لاندا موماره‌سه‌ی ئیسلامه‌كه‌ی وا ده‌كرد كه‌ له‌ پێغه‌مبه‌ری خواصلی اللە علیە وسلم فێری بووبوو، به‌گیانی به‌رپرسێتیه‌وه‌ بانگه‌وازەكه‌ی هه‌ڵده‌گرت و ده‌یگه‌یانده‌وه‌، به‌گیانی سه‌ربازیشه‌وه‌ خۆی له‌ پێناودا ده‌كرده‌ قوربانی... به‌ كۆمه‌ڵ گیانیان له‌ پێناویدا ده‌به‌خشی و سڵیان له‌م بەره‌ی جه‌نگی یه‌ك به‌ده ‌نه‌ده‌كرده‌وه‌!!

ئه‌م زه‌مینه‌ فیكرییه‌یان بۆ بووه‌ زه‌مینه‌ی بونیاتنانی تاك وكۆ، پاشان كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت، ئینجا شارستانێتی  چونكه‌ له‌ روانگه‌ی عه‌قیده‌كه‌وه‌ ده‌یانڕوانی.. هه‌موو شتێكیان له‌ سیماو سیفه‌تی راستی خۆیه‌وه‌ ده‌بینی، خه‌ڵكی به‌رامبه‌ریان وه‌ك خۆیان (به‌رامبه‌ره‌كان) كه‌هه‌ن ده‌بینی، هزروژیریان پڕبوو بوو له‌ ڕێسای ئوسوڵی به‌راووردكاریی و رۆشنبیریی به‌رفراوانی مرۆڤناسی، ته‌لاره‌ بەرزه‌ مێژووییه‌كه‌ی ئیسلامیان له‌سه‌ر ئه‌م زه‌مینه‌ فیكرییه‌ دامه‌زراند، ئاسان توانیان چونكه‌ هه‌ریه‌كه‌یان بوو بووه‌ قورئانێكی بزواو...

به‌م زه‌مینه‌ فیكرییه‌ی دواتر ئه‌فكارو ئه‌حكام و بزاوت و هه‌ڵوێست و به‌رنامه‌ و سیستمی له‌سه‌ر دامه‌زرا، ئه‌و كۆمه‌ڵه ‌یاوه‌ره‌ توانیان ئه‌و گۆڕانكارییه‌ ریشه‌ییه‌ كاریگه‌ره‌ له‌ نیوه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌بستاندا بكه‌ن و له‌ جاهیلییه‌تی داروبه‌رد په‌رستییه‌وه‌ بۆ ئاستی ئه‌و ئیسلامه‌ مه‌زنه‌ هه‌ڵكشێن و له‌ ناو كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تیدا ئاوا وه‌كو نموونه‌ به‌رزببنه‌وه‌، له‌و دوو سه‌رچاوه‌ خاوێن و سافه‌وه‌ كه‌ پغه‌مبه‌ری خواصلی اللە علیە وسلم له‌ ساته‌كانی دوایینی ته‌مه‌نی پیرۆزییدا هۆشداریی دانه‌وه‌ كه‌ ئه‌م هه‌ڵكه‌وتن وسه‌ركه‌وتنه‌ به‌ قورئان و سووننه‌ت بووه‌، ئه‌گه‌ر گۆڕانیان تێدا بكرێت یان شلو شێواوانه‌ بگرێنه‌ به‌ر، حه‌تمه‌ن گومڕا ده‌بنه‌وه‌.. بۆیه‌ فه‌رمووی: (   ‏قَدْ تَرَكْتُكُمْ عَلَى الْبَيْضَاءِ لَيْلُهَا كَنَهَارِهَا لَا ‏ ‏يَزِيغُ ‏ ‏عَنْهَا إِلَّا هَالِكٌ)[5] واته‌: واجێتان دێڵم له‌ سه‌ر رێیه‌كی پان و بێ گه‌رد،‌ شه‌وی وه‌كو رۆژێتی، هه‌ر كه‌سێك لێی لابدات ده‌فه‌وتێت.

ئه‌م یاوه‌ره‌ به‌ڕێزانه‌ به‌م دیدو بزاوته‌وه‌ له‌ نیوه ‌دورگه‌ی عه‌ره‌بستانه‌وه‌ به‌ووزه‌و ووره‌یه‌كی ده‌گمه‌نه‌وه‌ هاتنه‌ده‌ره‌وه‌، بوونه‌ هێزی رزگاریخوازی گه‌لانی جیهانی ئه‌وسه‌رده‌مه‌، هاتنه‌ده‌ره‌وه‌و رووبه‌ڕووی گه‌ل و میلله‌تانێك بوونه‌وه‌ كه‌ خاوه‌ن رۆشنبیریی بوون، خاوه‌ن شارستانێتی بوون، هه‌ربه‌وه‌نده‌ی تێکەڵاوی روویداو په‌یوه‌ندییه‌كان دامه‌زران، ئه‌و گه‌ل و میلله‌تانه‌ چه‌كه‌كانی ده‌ستیان توڕهه‌ڵداوبنه‌ما فیكرییه‌كانی دیدی خۆیانیان وه‌ك (ته‌رك) كرد و به‌ره‌و عه‌قیده‌ ئیسلامیه‌كه‌ به‌لێشاو هاتن.. هاتنه‌ ناو ئیسلامه‌وه‌.. ئه‌و ئیسلامه‌ی شارستانێتی و كلتورو قیه‌می ئه‌وان خۆی له ‌به‌ردا نه‌گرت و پووكایه‌وه‌ !! ئه‌و ئیسلامه‌ی به‌سه‌ر هه‌موو دیدو دینه‌كانی تردا- له‌گه‌ڵ رێزلێنانیاندا – زاڵ بوو، هه‌مووی خستنه‌ كه‌ناری په‌رستنێكی گۆشه‌گیره‌وه‌، نه‌ك به‌زۆری دەسەڵات و هێز به‌ڵكو به‌و به‌دیل (ئاڵته‌رناتیڤ)ه‌ی خۆی هێنایه‌ به‌رده‌ستیان.

ئه‌و موسوڵمانانه‌ی یه‌كه‌م كه‌ رووه‌وڕووی شارستانێتی و كلتورو رۆشنبریی میلله‌تانی تربوونه‌وه‌، هێرشی فیكریی به‌رفراوانیان ده‌كرده‌ سه‌ر بنه‌ما سه‌ره‌كیه‌كانی دیدو تێڕوانینیان و له‌ره‌گ و ریشاڵه‌وه‌ به‌ به‌ڵگه‌ی هزروژیریی ووشكیان ده‌كرد هه‌رچی له‌سه‌ر ئه‌و دیدوتێڕوانینه‌ چه‌وتانه‌ش دروست بوو ده‌ڕما!!.

ئه‌ویاوه‌رانه‌ی به‌م عه‌قیده‌وه‌ ده‌بزاوتن واتێكه‌ڵ به‌هه‌ر شارستانێتی و كلتورو رۆشنبیریی و داب نه‌ریتێك ببوونایە خێرا به‌ ته‌رازووی عه‌قیده‌كه‌ی خۆیانیان ده‌كێشا، هه‌رچی له‌گه‌ڵ رێساكانی عه‌قیده‌ی خۆیاندا یه‌كانگیر نه‌بوایاته‌وه‌ كه‌ناریان ده‌داو به‌دیله‌كه‌یان له‌ ئیسلامه‌كه‌وه‌ ده‌خسته‌ به‌رده‌ست هه‌موان تامیلله‌تان به ‌ئازادی خۆیان به‌راوردی ئه‌وه‌ی خۆیان و ئه‌مه‌ی ئه‌مان بكه‌ن، ئه‌گه‌ر ئیسلامه‌كه‌یان پێ په‌سه‌ندتربوو وه‌كو ئه‌مان موسوڵمان ده‌بن وبۆی لێ ده‌برێن وده‌بنه‌ووزه‌ی بنیاتنانی ئوممه‌تی موسوڵمان[6]،  ئه‌گه‌رنا له‌سه‌ردینی خۆیان بمێننه‌وه‌ (جزیه‌) بده‌ن هه‌قی ئه‌وه‌ی به‌ ئه‌مانه‌وه‌ ده‌پارێزرێن.

ئه‌م یاوه‌رانه‌ و شوێن كه‌وتوانیان له‌ نه‌وه‌ی یه‌كه‌م و دووه‌می تابعین سه‌دان رێسای زانستی پزشكی و فیزیا و كیمیا و ئه‌ندازیاریی و ژمێریاریی و گه‌ردوونناسی و به‌رێوه‌بردن و هونه‌ری سه‌ربازیی وپلانی جه‌نگ و ده‌ریاوانی و زانستی تریان له‌ گه‌لان و میلله‌تانی تره‌وه‌ وه‌رگرت كه‌ هه‌موویانیان بۆ بنیاتنانی هێزی زاتی ده‌وڵه‌ت و ئوممه‌ته‌كه‌ ده‌خسته‌وه‌ گه‌ڕ، كه‌چی نابینیت كه‌سیان عه‌قیده‌یه‌كی تر، دینێكی تر، یاسا و رێسا و به‌رنامه‌و ئایدێولۆژییه‌كی تریان له‌گه‌لێك، له‌میلله‌تێكی تره‌وه‌ وه‌رگربتێت !

ده‌بینیت موسوڵمان هه‌بوون كه‌وتنه‌ ژێر كاریگه‌رێتی فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانیه‌وه‌، له‌وانه‌ی كه‌ دواتر به‌فه‌یله‌ سووفی ئیسلامی ناسران، یان هه‌یانبوو كه‌وتبووه ‌ژێر كاریگه‌ریی فه‌لسه‌فه‌ی هیندستان یان كاریگه‌ریی ئه‌فسانه‌ و فیكری فارسی كه‌وته‌سه‌ر، بەڵام ئه‌وه‌نده‌ كه‌م بوون كه‌ نه‌یانده‌توانی بزاوتێكی گۆڕانكاری فیكریی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ موسوڵمانه‌كه‌دا دروست بكه‌ن به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ عه‌قیده‌كه‌ی ئیسلام بله‌رزێنێت، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ عه‌قیده‌ ئیسلامیه‌كه‌ توانی ئه‌وان له‌ خۆ بگرێت و (ئه‌سلەمە‌) یان بكات..

  بەڵام كه‌ موسوڵمان كه‌وتنه‌ سه‌رده‌مه‌كانی شكست و داڕمانی ده‌روونی و شارستانێتی خێراگه‌ڕانه‌وه‌ سه‌رهێزه‌سه‌ره‌كیه‌كه‌ی بنیتنانی تاك و كۆی (مرۆڤی شارستانێتی) نه‌هاتنه‌وه‌ عه‌قیده‌كه‌ بكه‌نه‌وه‌ به‌ زه‌مینه‌ی فیكرییان بۆ بنیاتنانه‌وه‌ی نوێیان، بۆیه‌ له‌ بۆ شایی (فراغ) دا كه‌وتنه‌خواستن و هاورده‌ كردنی بنه‌مای فیكریی و رۆشنبریی و كلتوری تر كه‌ نامۆ بوو بە لایه‌نه‌كانی تری ژیانیان له‌ولاوه‌ ده‌یانه‌وویست دیدوبیری فه‌لسه‌فیانه‌ی غه‌یره‌ وه‌ربگرن و كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ته‌كه‌شیان به‌ هه‌موو موفره‌داته‌كانیانه‌وه‌ وه‌ك خۆیان بمێنێته‌وه‌! ئه‌مه‌ نه‌ئه‌و كاته‌ مومكین بوو، نه‌ئێستاش مومكینه‌.. ئه‌و نموونانه‌ی له‌ مێژوی موسوڵماناندا له‌سه‌رده‌می پاشه‌كشه‌ی شارستانێتی و خۆلێسانه‌وه‌ی به‌رسێبه‌ردا بینیمان خه‌ڵكانێك خۆیان به‌ فه‌لسه‌فه‌وه‌ خه‌ریك كرد، بێ ئه‌وه‌ی گوێ بده‌ن به‌وه‌ی كه‌رێساكانی فه‌لسه‌فه‌ له‌رێساكانی عه‌قیده‌ ئیسلامییه‌كه‌ جودایە.. شێوازی بیروهزر به‌كارهێنانی هه‌ریه‌كێكیان له‌وی تریان جودایه‌ .. بۆیه‌ هه‌ندێكیان كه‌وتنه‌ كوفره‌وه‌، یان له‌دۆخی كوفردا گه‌مه‌یان به‌ زاراوه‌ فه‌لسه‌فییه‌كانیان ده‌كرد!.

پاشان له ‌سه‌رده‌مانی شكستی زیاتری ده‌روونی شارستانێتیدا بینیمان خه‌ڵكانێكی موسوڵمان ئاوازی جاهیلییه‌ت ده‌چڕن و به‌ئادابی كوفر سه‌رسامن، به‌ به‌رهه‌می فیكرو ئه‌ده‌بی ئه‌وروپایی، بێ ئاگا (یان نه‌زانانه‌ یان به‌ئه‌نقه‌ست یان به‌پێ ی پلانی دوژمن) له‌وه‌ی كه‌ زۆرینه‌ی ئه‌و كه‌ره‌سته‌ فیكرییه‌ هێنراوانه‌ پێچه‌وانه‌ی ئیسلامه‌كه‌یه‌.

ده‌رونناسی و كۆمه‌ڵناسی و تیۆره‌ جیاوازه‌كانی په‌روه‌رده‌ كه‌ رۆژانه‌ كه‌م و كورییه‌كانیان ده‌رده‌كه‌ون بوونه‌ته ‌مادده‌ی خوێندن و ئاڕاسته‌ ده‌كه‌ن ! بێ ئه‌وه‌ی كه‌س هه‌ست بكات به‌وه‌ی نامۆن! ته‌نانه‌ت هه‌ندێك له‌وانه‌ سه‌ره‌نجامی كاڵفامی موسوڵمانان و دوورییان له‌ عه‌قیده‌ و فیكره‌ ئیسلامیه‌كه‌ بوونه‌ته‌ مادده‌ی ده‌رسی په‌یمانگای شه‌رعی!! ئه‌وه‌ هه‌ر زۆرسه‌یره‌، چونكه‌ زۆر له‌ بنه‌ماكانیان نه‌ك هه‌ر كوفره‌و دژایه‌تی ئیسلام ده‌كات به‌ڵكو ئه‌زموونی گه‌لانی رۆژئاواییش په‌ی به‌هه‌ڵه‌یان بردووه‌و لایاندانه‌وه‌..

خوێنه‌رانی مێژووی لای ئێمه‌ش وه‌ كوزانا ومێژوونووسانی رۆژئاواو فه‌یله‌سوفه‌كانیان دیدوهه‌ڵوێستیان گۆڕاوه‌ ئه‌مانیش بزاوتی مێژوو به‌ پێناسه‌و دیده‌ رۆژ ئاواییه‌كان لێك ده‌ده‌نه‌وه‌! ئه‌مانیش مێژووی ئیسلامی ناوچه‌كه‌یان به‌ گوێره‌ی شیكاره‌ رۆژئاواییه‌كان ده‌نوسنه‌وه‌! بۆیه‌ ئه‌مانیش هه‌یانه‌ ده‌ڵێ شارستانێتی ئیسلامی هه‌ردرێژكراوه‌ی شارستانێتیه‌كانی پێش خۆیه‌تی، یه‌عنی شارستانێتی جاهیلی هیندستان و یۆنان و رۆمان و فارس و ئه‌وانی دیكه‌!! ته‌نانه‌ت هه‌ندێك ده‌بینیت – دینداریشن – كه‌چی شوێن تێوری نوێی رۆژئاوا كه‌وتوون له‌ لێكدانه‌وه‌ی ژیان و گه‌ردوون و مرۆڤ و كۆمه‌ڵگه‌و بزاوتی گۆڕنكاریی موسوڵمان هه‌یه‌ سه‌رسامه‌مە بە تێوری (ئینترۆپۆڵۆژیا) كه‌ گوایه‌ سه‌ره‌نجامی دیراسه‌ی مرۆڤ گه‌یشتونه‌ته‌ ئه‌وه‌ی كه‌ مرۆڤ له‌ ئه‌سڵدا بیرمه‌ند نه‌بووه‌! خاوه‌ن هزرو بیرو بیركردنه‌وه‌ نه‌بووه‌.. بۆ ئه‌وه‌ی بڵێن جیاوازی له‌ نێوان مرۆڤ و ئاژه‌ڵدا نه‌بووه‌! ئه‌مه‌ش نوێ كردنه‌وه‌ی تێوره ‌كۆن بووه‌كه‌ی داروینه‌ ده‌رباره‌ی دروست بون و گه‌شه‌و راقی بوون (النشوء الارتقاء)! كه‌چی هه‌ندێك تویژه‌ره‌وه‌ی موسوڵمان پێی وایه‌ ده‌شێت وه‌ربگیرێت و بخوێندرێت، له‌كاتێكدا كه‌ ئاشكرایه‌ ئه‌وه‌ پێچه‌وانه‌ی عه‌قیده‌ی ئیسلام و دیده‌ فیكرییه‌كه‌یه‌تی..

ئه‌مما خوێندكاران و توێژه‌ره‌وه‌كانی ((زانستیه‌ سیاسیه‌كان)) ئه‌وانیش هه‌ندێكیان هه‌ر پێان وایه‌ خوێندنی ئه‌و رێساوبنه‌مایانه‌ی زانستی سیاسه‌ت هیچ كێشه‌یه‌كی عه‌قائیدی دروست ناكات، چونكه‌ ناتوانن یان نایانه‌وێت جیاوازی نێوان فیكری سیاسی و سیستمی سیاسی ببینن، بۆیه‌ هه‌مووی هه‌ر به‌شیاو ده‌بینن! هه‌موو به‌ڵگه‌شیان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سه‌یدنا عومه‌ر خوا لێی رازی بێت هیچ ئیشكالێكی له‌وه‌دانه‌بینی كه‌سیستمی (دیوان) له‌غه‌یره‌ موسوڵمانه‌وه‌ وه‌ربگرێت.. بەڵام  ئه‌وه‌ شتێكه‌ و ئه‌وه‌ی ئه‌مان ده‌یكه‌ن شتێكی تره‌ ئه‌مان له‌سه‌ر دەسەڵات نین و فیكرو به‌رنامه‌ی سیاسی رۆژهەڵات و رۆژئاوا وه‌رده‌گرن به‌وه‌ش ناوه‌ستن ئه‌وه‌ی ده‌یهێنن به‌ئیسلامەکەوە دەیلكێنن! بۆیه‌ ده‌بینی ده‌ڵێن ئیسلامی دیموكراسی یان ئیسلامی سۆشیالیستی! یان ئیسلام به‌وە ده‌چوێنن وده‌ڵێن ئیسلامیش لیبراڵییه‌، یان شێوازی دابه‌شكاریی ئابووریه‌كه‌ی سۆشیالیستیه‌!.

ئه‌وانه‌ی دیراسه‌ی باری ئابووریشیان – دوور له‌ عه‌قیده‌ ئیسلامیه‌كه‌ – كردووه‌ هه‌ر وایان لێ قه‌وماوه‌.. ئه‌مانیش هیچ جیاوازییه‌ك نابینن له‌ نێوان زانستی ئابووریناسی و سیستمی ئابووریدا، كه‌ ئیسلام یه‌كه‌میان به‌ حەڵاڵ  و دووه‌میان به‌ حه‌رام ده‌ناسێنێت سیستمی ئابووری له‌دیدو فیكری غه‌یره‌ ئیسلامه‌وه‌دێت، سیستەم له‌ به‌رنامه‌ی سیاسی و به‌رنامه‌ی سیاسی له‌دیدی فه‌لسه‌فیانه‌وه‌ دێت، بۆیه‌ ئیسلام پێی ره‌فزه‌ وه‌ريبگرێت، بەڵام زانستی ئابووری بریتیه‌ له‌ خوێندنی گه‌شه‌پێدانی سامان و چاره‌سه‌ری ته‌نگره‌ی ئابووری وهه‌ستانه‌وه‌ی دوای ئیفلاس و ئه‌وانه‌.. كه‌ده‌شێت هه‌مووی بخوێندرێت و سوودی لێ وه‌ربگیرێت وله‌قاڵبی رێسا شه‌رعیه‌كاندا داڕێژرێته‌وه‌ و بخرێنه‌كار.

له‌وەش سه‌یرتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بیرمه‌ندانی ئابووریناسی ده‌بینیت خۆیان ماندوو كردووه‌ له‌به‌راووردكردنی سیستمی سه‌رمایه‌داریی و سیستمی سۆشیالیستی و شێوازی ئاڕاسته‌ی ئابووری له‌هه‌ردوكیاندا، بۆ ئه‌وه‌ی بزانن داخۆكامیان بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی موسوڵمان شیاوتره‌!! به‌ڕاستی ئه‌مه ‌گاڵته‌ كردنه‌ به‌هزرو ژیریی!

ئه‌مما له‌رووی شێوازی داڕشتنی رێسا و ده‌ستوری ووڵاتەوە، ده‌بینیت موسوڵمانی وا هه‌یه‌ ئه‌وه‌نده‌ نه‌زان و دوور له‌ عه‌قیده‌كه‌یه‌، زۆرلایان ئاساییه‌ كه‌ رۆژانه‌ داوه‌ریی ببه‌نه‌ ئه‌و دادگایانه‌ی هیچیان به‌پێ ی شه‌رع داوه‌ریی ناكه‌ن، یان پێیان ئاساییه‌ لایه‌نگری ئه‌و په‌رله‌مانانه‌ بن كه‌یاساو رێسای پێچه‌وانه‌ی دژ به‌ ئیسلام داده‌ڕێژن و یاساكانیشیان پێ ئاساییه‌!! یان پێیان ئاساییه‌ كه‌ ئه‌و حاكمه‌ لارێبوانه‌ هه‌ر له‌سه‌ردەسەڵاتی ووڵات بمێننه‌وه‌ با بە غه‌یری ئیسلامیش حوكم بكه‌ن.. سه‌یره‌!

ئه‌مانه‌ نموونه‌ی ئه‌و گه‌ڕه‌ لاوژێ فیكرییه‌یه‌ كه‌ بیر ئاڵۆزه‌كانی تێكه‌وتووه‌.. ئه‌م حاڵه‌ته‌ نامۆیه‌ی ئوممه‌ت سه‌ره‌نجامی نه‌مانی زه‌مینه‌ فیكرییه‌ ئیسلامیه‌ كه‌یه‌كه‌ له‌ عه‌قیده‌ی ئیسلامه‌كه‌وه‌ داڕێژراوه‌و ژیانه‌كه‌ی له‌سه‌ر داده‌مه‌زرێت، بۆیه‌ له ‌دووری ئه‌م زه‌مینه‌ و ته‌لاری ئیسلامه‌كه‌دا غه‌ریب نییه‌ موسوڵمانی وا دیدڵێل ببینن و حاڵه‌تی شكستی وا له‌ ئوممه‌ته‌كه‌شدا ببینن.. تاك و كۆی ئوممه‌ته‌ كه‌ كه‌ ناسنامه‌ی خۆی پێ نه‌ماوه‌ ئێستا نه‌ خۆیان و نه‌كه‌سی تر ده‌زانێت كه‌ سایه‌تی ئه‌م جۆره‌ كه‌سانه‌ له‌ سه‌ر چ بنه‌مایه‌ داڕێژراوه‌و چۆن؟! ئه‌مانه‌ (مروڤی شارستانێتی ئیسلامی) نه‌ماون، ئیتر چۆن ده‌توانن سه‌رباری ئه‌م بوده‌ڵه‌ییه‌ لافی ئه‌وه‌ لێبده‌ن كه‌ خه‌ریكی بنیاتنانه‌وه‌ی شارستانێتی ئیسلامین.. نا، ئه‌مه‌ گاڵته‌ به‌ خۆكردن و چه‌واشه‌كارییه‌..

موسوڵمانانی ئه‌مڕۆ هیچ رێگایه‌كی تریان له ‌به‌رده‌ستدا نییه‌ بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ دامه‌زراندنه‌وه‌ی كه‌سایه‌تی پارسه‌نگی تاك و كۆی كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت و شارستنێتی خاوه‌ن په‌یام جگه‌له‌ گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ عه‌قیده‌ ئیسلامیه‌كه‌ و داڕشتنی زه‌مینه‌یه‌كی فیكریی ره‌سه‌ن له‌سه‌ری تا بتوانن كۆشكی شارستانێتیانی – سه‌رله‌نوێ – له‌سه‌ردابمه‌زرێننه‌وه‌. والله اعلم.   

____________________________________

[1]  القرطبي : الجامع الأحکام القرآن ٩/٣٥٩ . دیارە باوەڕهێنان و لالە الا اللە کە هەر یەکن .

[2]  هەمان سەرچاوە .

[3]  فەریکە خورما ( بلح ) ە ، تازە پێگەیشتووی (رطب)ە ، بەلێکراوەیی ووشکیش (تمر) ە .

[4] ئەمە هەر وەکو (عيبادەت) و (ئيستيعانە) ەکەی سورەتی فاتیحەیە کە لە (اياک نعبد ) و ( اياک نستعين ) دا دەردەکەوێت : تەنها تۆ دەپەرستین ، دەی سا یارمەتیمان زیاتر بدە .. یارمەتی تەنها لە تۆ داوا دەکەین ، تا لەش سووکمان کەیت بۆ پەرستنت.. لێرەشدا وایە : دەمانەوێت زانستیمان لە خواناسیندا زیاد کەیت تا چالاکی خواپەرستنمان زیاتر بکەیت .. زیاتر دەتپەرستین تا زانست و زانیاریمان زیاتر بکەیت .. ئاوا هەردوکیان دەبنە (لازم ) و ( مەلزوم) ی یەکتر .

[5]   ئيمامى احمد (4/26)

[6] مه‌گه‌ر نابینیت دوای نه‌وه‌ی یه‌كه‌مینی عه‌ره‌به‌كان كه‌ سه‌ركرده‌و پێشڕه‌وانی فه‌تحی ئیسلام بوون، چۆن غه‌یره‌ عه‌ره‌بی موسوڵمان بوونه ‌مایه‌ی راڤه‌كردنی دینه‌كه‌و نووسینه‌وه‌ی رێسای هه‌رهه‌مووزانسته‌كانی؟! هه‌زارانی تابعین و سه‌دان هه‌زاری تابیعی تابیعین له‌ زانایانی ئیسلام له‌غه‌یره‌ عه‌ره‌ب نموونه‌ی ئه‌مه‌ن.