نهێنی رابوون

نوسینی: احمد القصص

وه‌رگێڕانی: مامۆستا كرێكار

   ئەوی بیروباوەڕی بەهێزو راقی و بیروباوەڕی لاوازو نەزۆك دیاری دەكات لایەنەكانی ئەو شارستانێتیەیە كە لەسەر زەمینەی ئەو بیروباوەڕە بونیاد دەنرێت. ئەگەر لایەنەكانی شارستانێتی بەهێزو راقی بوون ئەوە دیارە بیروباوەڕەكەی راقیەو بواری راقیترو بڵندبوونەوەو كاریگەرتریشی لەبەردەمدایە، ئەگەر لایەنەكانی شارستانێتیەكی بودەڵەو لاسەنگ بوون ئەوە دیارە كە ئاستی راقێتی و بڵندبوونەوەی هەر ئەوەندەیەو كاریگەرێتیەكەی دێتەوە خوارێ.. دیارە ئەو جۆرە بیروباوەڕە رابوون بەخۆوە نابینێت، ئەوەی لێشیەوە دەركەوت و بارودۆخێكی دەرەكی بۆی لواندووە، بۆیە بیروباوەڕ لە شوێن و كات و بارودۆخی وادا گەشە ناكات و حەتمەن هەر شكست دێنێت..

  كە دەڵێین لایەنەكانی شارستانێتی مەبەستمان شێوازی ژیان و جۆرەكانی رەفتارو هەڵوێست و ئەو پەیوەندیانەی كە خەڵكی ئەو شارستانێتیە بە خەڵكی ترەوە هەیانە.. چونكە شارستانێتی بریتیە لە (ئەو شێوازی ژیانەی كە كۆمەڵگەیەك لە كۆمەڵگەكانی دیكە جیا دەكاتەوە) لەبەر ئەوەی رەفتارو هەڵوێست و پەیوەندی بەستنی خەڵكی لە كاریگەریی دیدو تێڕوانین و پێناسەیانەوە دێت بۆ ژیان و مرۆڤ و دەوروبەریان، كە دەكاتە دیدە فیكری و فەلسەفیەكەیان، كەوابوو شارستانێتی بریتیە لە (سەرجەمی دیدو تێڕوانین و پێناسەی لایەنەكانی مرۆڤ و ژیان). بۆ نموونە سەرجەمی بیروباوەڕ (دیدو تێڕوانین و پێناسە)ی رۆژئاوا دەربارەی ژیان، زەمینەی شارستانێتیە رۆژئاواییەكەن، هەر وەكو كە شارستانێتی ئیسلامی بریتی بوو لە سەرجەمی بیروباوەڕ (دیدو تێڕوانین و پێناسە)ی ئیسلام بۆ ژیان و مرۆڤ..

   لەمەوە دەردەكەوێت كە ئەوەی پێشڕەوی شارستانێتی و ئاڕاستەی رابوونی میللەتان دەكات، بیروباوەڕە.. هەر وەكو كە بیروباوەڕیش بەرپرسە لە نوشوستی و تێكشكانی شارستانێتی و بنكەوتنی میللەتان و پەڕاوێز بوونیان.. ئەو میللەتانەی بیروباوەڕێكی راقیان دەربارەی ژیان هەیەو خستوویانەتە گەڕ زیندوون و بە بزاوتن و حەتمەن شارستانێتی خۆیان دلدەمەزرێنن و دەیخەنە روو، ئەوانەش كە بیروباروەڕێكی بودەڵەو پووچیان هەیە، یان لاوازو لێڵیان دەربارەی ژیان هەیە، حەتمەن ناتوانن زۆر رێ كەن، زوو دەكەون و جێ دەمێنن، یان ناتوانن هەبوونێكی شارستانێتی كاریگەر بخەنە روو.. چونكە شارستانێتی ئەو كۆشكە فیكرییە باڵایەیە كە هزرو ژیریی میللەت و جۆرو زۆری پەیوەندیەكان و داب و نەریتی تایبەتی و رێگاكانی چارەسەری كێشەكانی خۆی داڕشتووەو خەڵكەكەی لەسەر پەروەردە كردوون.. بۆیە رادەی پارسەنگێتی یان لاسەنگێتی و بڕی زۆرو كەمیی پێشڕەوتی ئەم لایەنانە بەڵگەی ئاشكرای بەهێزیی و راقێتی یان لاوازیی و بودەڵەیی بیرەباوەڕن [1]..

بیروباوەڕی پەسەندو بیروباوەڕی بودەڵە كامانەن ؟       

   بیروباوەڕی راقی كە كاریگەریی نموونەیی هەیە، ئەو بیروباوەڕە گشتگیرە تەواوەیە كە بەوپەڕی شارەزاییەوە رای خۆی دەداتە مرۆڤ دەربارەی هەر هەموو ئەوانەی پەیوەندییان بە هەڵسوكەوت و رەفتاریەوە هەیە، ئەوەیە كە بەرامبەر هەموو روداوێك هەڵوێستێكی شیاو دەخاتە بەردەست شوێن كەوتوانی، كە سیستمێكی ووردەكاریی بۆ تۆڕو رایەڵەی پەیوەندیەكانی ناو كۆمەڵگاكەی بە شێوەیەكی هەماهەنگ و سازاو بۆ دادەڕێژێت، بێ ئەوەی لایەنێكی ئیهمال كات، یان فەزڵی لایەنێكی بدات بەسەر لایەنێكی دیكەیدا، بەمەش رەفتاری پێكەوە گونجان و هەڵسوكەوتی پێكەوە سازان و شێوازێكی تایبەتی تەفاعولی پێكەوە ژیان گەڵاڵە دەكات، كە ناهێڵێت چارەسەرەكان لە دیدو تێڕوانینی جوداو دووری دەرەكیەوە بێن، نەبادا پێك بكێشرێن، ناهێڵێت بۆ بەرژەوەندی و واسیتەكاریی و ئینتیما گچكەكان رێساكانی پێكەوە ژیان لەبەر یەك هەڵوەشێن، ناهێڵێت كەسانێك ببنە دەسەڵاتدارو بێ دەسەڵاتەكان زەلیل كەن، ببنە ئاغاو رەنجی ئەوانی دیكە بخۆن، ببنە زەروو لەسەر خوێنی ئەوانی دیكە بژین.. بیروباوەڕێك ئاوا بێت حەتمەن كۆمەڵە خەڵكێكی تۆكمەو پتەوو كارامەی وا پێك دەهێنێت كە بتوانن ئەو دیدو رێیە بكەنە ئامانجی جەماوەرەكەو متمانەیان بەدەست بهێنن و ووزەیان بخەنە گەڕو بە كورتترین رێگا بیانگەێننە ئامانج لە دروست كردنی كۆمەڵگەیەكی بەختەوەری ریزیبەندو دەسەڵاتێكی شەعبیی شیاوو جێمتمانەو شارستانێتیەكی دیارو كاریگەر.. چونكە بیروباوەڕی وا لە توانایدا هەیە هەموو رۆژێك شوێنكەوتووانی بەرەو قۆناغێكی تری پێشبرد ئاڕاستە كات، دەتوانێت هەموو كێشەكانی ململانێی حەزو كێبڕكێی خۆسەلماندن پارسەنگانە چارەسەركات و هەموو جۆرەكان بكاتەوە مایەی گەشەو نەشونمای هێزی ماددی ومەعنەوی كۆمەڵ وكۆمەڵگەو دەوڵەتەكەی.. ئەمەش یەكەمین هەنگاوی رێی راستی بیناسازیی شارستانێتیە..

   بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە كۆمەڵگەیەك چۆن و لە كوێوە ئەو بیروباوەڕە راقیە كە ئەوە سیفەتێتی دەست خۆ دەخات؟

   واقیعی هەستپێكراوو لاپەڕەكانی مێژووـ هەروەها ئەنجامی لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی هزری رۆشن و ئازاد ـ ئەوەیان سەلماندووە كە بیروباوەڕی وا بە بێ هەبوونی رێسای فیكریی نامومكینە بێتە دی.. چونكە رێسا فیكریەكەیە كە بۆتە ئەو بناغەیەی كۆشكە فیكرییەكەی لەسەر بونیاد نراوە! كەوابوو یەكەمین هەنگاوی شارستانێتیەكە بیروباروەڕەو یەكەمین دەسپێكی بیروباوەڕەكەش دۆزینەوەی ئەو رێسایەیە كە دەبێتە زەمینەی فیكریی.. ئەمەش بەوە دەبێت كە قەناعەتێك لە ناخی هزرو ژیرییدا دروست ببێت بەوەی كە ئەو دیدو رێ و پێناسەیەی ئەو فیكرەیە دەربارەی گەردوون و مرۆڤ و ژیان دەیانكات راستن، ئەو ووردەكاریانەی پێناسەی مرۆڤ كە ئەو فیكرەیە دەیخاتە روو كە مرۆڤ چیەو كێیەو چۆن هاتووەو چۆن دەبێت بڕوات و چارەنووسی چییە، هەمووی راستن و نابێت دڵەڕاوكێ و راڕاییان تێدا هەبێت.. ئەو دیدو رێیە فیكرییەی ئابەم شێوەیە قەناعەت بە شوێن كەوتووانی دەهێنێت دەبێتە (عەقیدەیەكی ژیریانە) و دەبێتە سەرچاوەی وەڵامی فەلسیەفیانەی مرۆڤەكان دەربارەی ژیان و گەردوون و مرۆڤ، هەر وەكو كە دەشبێتە عەقیدەیەكی سیاسی وسیستمی حوكم و ئیدارەی كاروباری كۆمەڵگەكەی خۆی دەخاتە بەردەست.. بەمەش سیستمی حوكم و ئاڕاستەی كۆمەڵگەكە لەسەر ئەو قەناعەتە فیكرییە دروست دەبن كە لە هەست وهۆشی خەڵكەكەدا بوونەتە عەقیدەیەكی چەسپاوی نەگۆڕ بە مومارەسە كردنی پەیوەندیەكانیشیان (پەیوەندی تاك لەگەڵ تاك، تاك وكۆمەڵگە، كۆمەڵگەو حكومەت) هەموویان دەبنە قەوارەیەكی شارستانێتی دانسقەو جیاواز..

  ئاڕاستەوانانی كۆمەڵگەو سیاسەتمەدارنی دەوڵەت كە ئەم عەقیدەیە پراكتیزە دەكەن و لە داڕشتنەوەی هەموو لایەنەكانی ژیانیاندا  مومارەسەی دەكەن رابوونەكە پارسەنگانە پێشبرد پێ دەكەن، ئەمەیە كە پێی دەڵێن: (بیروباوەڕی مەبدەئی) [2].

   كەوابوو مەبدە‌و: ئەو عەقیدە ژیربێژییەیە كە سیستمی لێوە وەردەگیرێت.. ئەمەش ئەوەیە كە كۆمەڵگەكانی ئەوروپا لە چەرخەكانی ناوەڕاستدا نەیانبوو.. گەلانی ئەوروپا ئەو بیروباوەڕی مەبدەئییەیان نەبوو كە رابوونی لەسەر دەوەستێت.. راستە ئەو كۆمەڵگەو گەلانە هەموویان یەك دینیان هەبوو، یەك عەقیدەی مەسیحێتییان هەبوو، بەڵام عەقیدە دینیەكە هیچ سیستمێكی سیاسی لێوە هەڵنەهێنجراوە، چونكە سیاسەت بەشێك نەبووە لە پێكهاتەی دین و عەقیدەكە، مەسیحێتی هەر بیروباوەڕێكی دینی و هەستێكی ئینتیما بوو، جەماوەرەكەش هەر دەبوو لە قەشەو پیاوانی تری كڵێساوە وەریبگرن [3].. بۆیە ئەو مەسیحێتیە نە ئەو كاتەو نە ئێستاش شیاوی ئەوە نیە ببێتە زەمینەی فیكریی بیروباوەڕێكی مەبدەئی ناو كۆمەڵگەیەك كە بزاوتێكی شارستانێتی لەسەر بونیاد بنرێت. هەر لەبەر ئەوەشە كە مەسیحێتی بۆتە بواری پەیوەندی نێوان عەبدو خوای گەورەو دینەكەش لە شەخسانێتی سەیدنا عیسادا داڕێژراوە كە بۆتەوە بە كۆمەڵێك ئاڕاستەی رۆحی دیندارێتی و ئەخلاقیی مرۆڤایەتیانەی كەسایەتی، نەك بووبێتە دیدێكی فیكریی و سیستمێكی سیاسی تا بتوانێت ئاڕاستەی كۆمەڵگەو دەوڵەت بكات. ئینجیلێك بێنەو لەمسەریەوە تا ئەوسەری بخوێنەرەوە رستەیەكی تێدا نابینیت ئاماژە بە دیدێكی سیاسی بكات چ جای سیستمی حوكم و رێسای ئابووری و چۆنیەتی داوەریی و سزای شەرعی! چونكە هەموو ئەمانە بە دەست پاشاكانی ئەوروپاوە بوون، ئەمانە بووبوونە مافی ئەوان و كەس موناقەشەی تێدا نەدەكرد! پیاوانی كڵێساش ئاڕاستەی كۆمەڵگەكەیان لە لایەنی رۆحی و ئەخلاقیەوە قۆرخ كردبوو، لە هەمان كاتیشدا وەكو پاشاو دەرەبەگەكان خاوەن دەسەڵات و سامان و نفووز بوون! هەردوولاشیان بە ناوی خواوە حوكمیان دەكرد، ئەویان گوایە سێبەری خوایە لەسەر زەوی بۆیە دەبێت دنیای بەدەست بێت و ئەمیان گوایە دەمڕاستی وەحیەكەی خوای گەورەیە كە بۆ سەیدنا عیسای ناردووە بۆیە دەبێت هۆش و بیری خەڵكەكەی بەدەست بێت!! گومان لەوەدا نیە كە هیچ لایەكیشیان سیستمی ئیدارەی كۆمەڵگەو دەوڵەتیان لە دینەكەوە، لە ئینجیلەوە وەرنەگرتبوو، بەڵكو سیستم و تەعلیماتێكیان دەكردە یاساورێسای ئیدارەی كۆمەڵگەو دەوڵەت كە هیچ پەیوەندیەكی بە دینەوە نەبوو، بە تایبەتی بە مەسیحێتیەوە! سیستمەكەیان سیستمی دەرەبەگایەتی (فیۆداڵ) بوو كە بەدترین و گەندەڵترین سیستمی حوكمە!

   ۆڵ دێورانت دەربارەی ئەو سیستم وحوكمڕانیە دەرەبەگایەتیە دەڵێ: نەریت و یاسا لە سیستمی دەرەبەگایەتیدا یەك بوون، زۆربەی ئەوانەی داوەربوون ویاسای مەدەنییان بەسەر خەڵكەكەدا دەچەسپاند نەخوێندەوار بوون، ئەگەر ناكۆكیەكی یاسایی دروست بوایە دەگەڕانەوە سەر چینە دەرەبەگەكەو ئەو كەسەیان دەكردە داوەری یەكلایی كردنەوەی ناكۆكیەكە كە لە هەمووان بەتەمەنتر بوو، ئەویش تەماشای دەكرد لەو كاتەی كە گەنج بووە ئایا ناكۆكیەكی وایان بە پێی عورف و نەریتی كۆمەڵگەكە چۆن چارەسەر كردووە، ئەمیش وای دەكردو بڕیارێكی دەردەكرد! بۆیە هەر ئەوان خۆیان هەم فەرمانڕەوا بوون هەم سەرچاوەی یاساش بوون.. [4]) .

   ئاشكرایە كە ئەو نوشوستیە شارستانێتیەی ئەوروپا لە چەرخەكانی ناوەڕاستدا بە خۆیەوە بینی هۆیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نزمی رۆشنبیریی و بودەڵەیی ئەو بیروباوەڕەی دەربارەی ژیان گەردوون و مرۆڤ هەیبوو..

   لە هەمان شێوەی باروزروفی ئەوروپاییەكانی سەردەمی چەرخەكانی ناوەڕاست، ژیان و كۆمەڵگەی عەرەبەكانی سەردەمی جاهیلییەتە، ئەمانیش هەر وەكو ئەوان بوون، لە هەمان ئاستی نزمی رۆشنبیرییدا بوون، ئەمیش هەر لەبەر نەبوونی فیكرێكی راقی بوو لەناویاندا، لەبەر نەبوونی بیروباوەڕی مەبدەئی بوو تا بیكەنە زەمینەی كۆشكە فیكریەكەی شارستانێتی لەسەر بینا دەكرێت..

   عەرەبەكانی سەردەمی جاهیلییەتیش عەقیدەیەكی ژیربێژیی سیاسییان نەبوو كە پەیوەندیەكانی نێوانیان رێك خات و ووزەیان لە بزاڤێكی گۆڕانكاریی تۆكمەدا بخاتە گەڕ، بەڵكو عەقیدەیەكی پواوی كەهنووتی بتپەرستیەكی ساویلكەیان هەبوو، كە بە هیچ شێوەیەك نەدەشیا بۆ داڕشتنی ئەو زەمینە فیكرییەی كۆشكە فیكریەكەی لەسەر بینا دەكرێت تا شارستانێتی لێوە دەردەكەوێت!

   ئەمە سەرەكیترین هۆی دواكەوتوویی ئەو كۆمەڵگەیەیە.. لەم كۆمەڵگەیەدا تیرەو هۆز هەمیشە لە شەڕە ململانێی خوێناویدا بوون، شەڕەكانیشیان لەسەر چی بوو؟! لەسەر گاو گۆلكێك، یان لەسەر دارو و سێبەرێك، یان لەبەر تۆڵەسەندنەوەی خوێنێك كە پێش لەدایكبوونیان رژابوو!! بۆیە بە كۆمەڵگەی جاهیلیی (نەفامێتی) ناسران..

   بەڵام ئەم تیرەو هۆزە دواكەوتووانەی نیوەدۆرگەی عەرەب كە شەڕی خۆخۆییان بەردەوامبوو، لە پڕێكدا بە خێراییەكی سەرسوڕهێنەر ئەو هەموو سیمای دواكەوتوویی و خۆخۆرییەی واز لێهێناو لە ماوەیەكی زۆر كەمدا بووە خاوەن بیروباوەڕێكی رابوون وا سەرتاپا گۆڕا كە دەتووت ئان و ساتی خەبەر بوونەوەیە! لە خەوەوە بۆ بێداریی، لە نەخوێندەوارییەوە بۆ رۆشنبیریی رەسەن! لە نەفامیەوە بۆ ئاسۆی دیدو تێڕوانینێكی راست و دروست لێكدانەوەی گەردوون و ژیان و مرۆڤ! عەرەبەكان وا گۆڕان كەچی ئەوروپاییەكان سەدە لە دوای سەدە هەر لەو تاریكستانی و نەفامێتیەدا مانەوەو سەرەتای بێداربوون و حاڵی بوونیان سەدەی پازدەی زاینییەو بەرهەمەكەشی لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەهەمەێتی!! هەر بێداریەكەیان سێ سەد ساڵی خایاند!

   بێداربوون و رابوونی ئەوروپا هەزار ساڵ دوای بێداری عەرەبەكان بوو، سێ سەد ساڵیش زیاتری وویست!!

   بە هەر حاڵ با جارێ لەو فاسڵە زەمەنیەی هەردووكیان گەڕێین و خێرایی ئەمیان و زۆرو جۆری بەرهەمی جوان و گرنگ و زەرووریی كە سوپایەكی ئازادیخوازی لێ كەوتەوەو گەلانی جیهانی ئازاد كرد، ئەوی ئەوروپاش هێزی ئیستیعماریی لێ كەوتەوەو گەلانی ژێر پێ ناو دوو جەنگی وێرانكاریی نایەوە! بەڵام ئەوەیان جێی خۆیەتی كە بپرسین : چی رابوونی بەم دوو كۆمەڵگە دواكەوتووە خۆخۆرە كرد؟! ئەو هۆكارانە چی بوون كە هەردووكیانی لەو كەندەڵانەوە گەیاندە لوتكەی شارستانێتی؟!

   وەڵامی ئەمە هەر لەوەدایە كە پێشتر باسمان كردو ووتمان هەموو رابوونێك پێوویستی بە دیدیو تێڕوانینێكی فیكریی و فەلسەفی هەیە. لەم دوو كۆمەڵگە دواكەوتووەی یەكەمجاردا عەقیدەیەكی ژیربێژیی سیاسی هاتە پێشەوەو بوو بە مەبدە‌و وكۆشكە فیكریەكەی لەسەر دامەزراو لەوێوە شارستانێتیەكەیان راگەێنرا، دوای ئەمە هەردوولایان كۆمەڵگەكەی خۆیانیان بەرەو پێشبردی شارستانێتی ئاڕاستە كرد!!

   لە نیوە دۆرگەی عەرەبیدا ئیسلام دەركەوت، (لا اله الا الله محمد رسول الله) بووە عەقیدەیەكی ژیربێژیی مەبدەئی كە دیدو تێڕوانین و پێناسەی راستەقینەی گەردوون و ژیان و مرۆڤی كردو راشكاوانە دایە دەست شوێن كەوتووەكانی، باسی لە قۆناغی پێش ژیانی دنیاو دوای ژیانی دنیا كردو پەیوەندی هەموان بەیەك و پەیوەندی مرۆڤیش بە هەمووانەوەی روون كردەوە.. لەم عەقیدەیەوە سیستمێكی سیاسی بۆ فەرماڕەوایی كۆمەڵگەكەی هاتە كایەوە، كە ئاڕاستەی كۆمەڵگەو حكومەتەكەی دەكرد ، پەیوەندی نێوان تاكەكان و تاك و كۆمەڵگەو كۆمەڵگەو دەوڵەتی دیاری كردبوو.. ئیسلام بەو شایەتمانە پەیوەندی نێوان عەبدو خوای كردگاری بە نوێژو زەكات ورۆژوو حەج  دیاری كردبوو، پەیوەندیەكانی نێوان تاكەكانی بە ئاداب ونەریتە كۆمەڵایەتیەكان وبەخواپەرستیەكان رێك خستبوو، جیاوازی كۆمەڵگەكەشی بە ئەحكامەكانی خواردن و خواردنەوەو پۆشاك و شین و شادی سنوركێشی كردبوو، پەیوەندی كۆمەلڵگە موسوڵمانەكەو خەڵكانی تریشی بە هۆی یاساو رێسای سیاسی خۆیەوە بە پەیمان و شەڕو ئاشتیەوە دیاری كردبوو.. لەو عەقیدەیەوە بوو كە سیستمی حوكمێكی تایبەت هاتبووە پێشێ كە پێی دەوترا سیستمی خیلافەتی ئیسلامی، هەر لەو عەقیدەشەوە سیستم و رێساكانی ئابووری دیاری كرابوون، مافی دەوڵەت لە وەرگرتنی سەروەت و سامان لە خەڵكی و مافی خەڵكیش لە وەرگرتنی سامانی بەیتولمال دیاری كرابوو، ئەركی هەردوولاشیان رۆشن بوو، كۆمەڵگە دەیزانی بەیتولمال چیەو واریداتی و مەسروفی چۆنەو كێ دەسەڵاتی كاروباری دارایی هەیەو چەند؟! دیسان هەر لەو عەقیدەیەوە پەیوەندی كۆمەلایەتی نێوان كۆمەڵگەكە دیاری كرابوو، سنوری ماف و ئەرك و دەسەڵاتی ژن ومێرد، چۆنیەتی چارەسەری كێشەكانی خانەوادە، مارەیی و تەڵاق و نەفەقەی منداڵ و شیرو میرات و.. هتد، دیسان هەر لەو عەقیدەیەوە سیستمی سزاكان دیاری كرابوو، هەموو كەس دەیزانی چی تاوانەو چ سزایەكی هەیە.. ئیتر هەموو لایەنەكانی تری ژیان بە تەعلیماتی ئەو شایەتمانە رێك خرابوو.. سەرچاوەی هەموو یاساو رێسایەكیش قورئان و سوننەت بوو كە وەحی خوایی بوون، قورئانەكە راستەوخۆ لە خوای گەورەوە هاتبوو، سوننەتیش لە پێغەمبەری پێشەواوە ێلی الله علیه و سلم كە راڤەی ئاڕاستەكانی قورئانە..

   ئەم عەقیدەیە رێسایەكی فیكریی راقی بوو، بۆیە ئاوا ئاسان شارستانێتی ئیسلامی بەو قایمی و مەحكەمییە لەسەر بونیاد نرا.. ئاوا ئەو رابوونە لە ووڵاتی عەرەبیەوە سەری هەڵداو تەشەنەی كرد، لە ماوەیەكی زۆر كەمدا ئەو بلاوبوونەوە خەیاڵییەی بە هەرچوار لای دنیادا كرد كە تا ئێستاش مرۆڤایەتی لێی سەرسامە، چونكە روداوی وا خێراو كاریگەر هەرگیز رووی نەدابوو! سنوری ئەم شارستانێتیە ئیسلامیە بەو ماوە كەمەو لەو سەردەمەدا لە رۆژهەڵاتەوە گەیشتە چین و لە رۆژئاواوە گەیشتە زەریالووشی ئەتڵەسی!!

  ۆڵ دێورانت وەسفی ئەم حوكمڕانیەی خیلافەتی ئیسلامی ئاوا دەكات: (خولەفاكان خەڵكەكەیان تا رادەیەكی زۆر لە ئەماندا حەواندبۆوە، خەڵكەكە هەستی بە ئەمانی خاوەنێتی خۆی دەكرد، ژیان و سامانی پارێزراو بوو، هەلی رەخساو بۆ هەموو مەوهیبەكان رەخساو بوو، كێ شیاوی چیە دەیتوانی مومارەسەی كات، خولەفاكان ماوەی شەش سەد ساڵی رەبەق كامەرانی و خۆش گوزەرانیان بۆ خەڵكانی ژێر دەسەڵاتیان دەستەبەر كرد، بە هاندانی ئەوان و پشتیوانی لێكردنیان فێرخوازی گەیشتە لوتكە، زانست و ئەدەب و فەلسەفە و هونەر وا گەشایەوە وێنەی نەبوو، ماوەی پێنج سەد ساڵی تەواو ئاسیای رۆژئاوا بووە نوێنەری شارستانێتی سەر زەمین، كە راقیترین شارستانێتی دەدرەوشاندەوە..) [5].

   ئەمما لە ئەوروپا، ململانێی نێوان پیاوانی كڵێساو پاشاكان و نێوان كڵێساو فەیلەسووفەكان بووە هۆكاری هاتنە كایەیە مەبدەئێكی نوێ كە لیبرالیزمە، یەكەمین رێسای سەرەكی لیبرالیزمیش عەلەمانیەت بوو كە دەڵێ:  دەبێت دین لە دەوڵەت جوێ بكرێتەوە..

   ئەم رێسا فیكریە بوو بەو مەبدەئەی كۆشكە فیكرییەكەی رۆژئاوای لەسەر بونیاد نراو شارستانێتیەكەی ئێستای لێوە راگەێنرا.. لەم زەمینە فیكریەوە سیستمی سەرمایەدەریی هاتە كایەوە كە دەخوازێت مرۆڤ هیچ بەندو كۆتێ و سنورێكی دینی پێوە نەمێنێت.. هەر ئەم شارستانێتیە بوو كە بینرا ـ تا ئێستاش ـ داگیركردن و وێرانكاریی و شەڕی هەموو جیهانی دەشەرعاند تا كۆمەڵگەكانی مرۆڤایەتی بخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە بەو هیوایەی بە زۆر بیانخاتە سەر دیدو رێی خۆی!!      

    ئەمەیە لێكدانەوەی راست ودروستی رابوون، ئەمە كە گەشەو نەشونمای بیروباوەڕی پەسەندە، كە لەسەر زەمینەی عەقیدەیەكی ژیربێژیی سیاسی دروست دەبێت كە شیاوە بكرێتە زەمینەی فیكریی كۆمەڵگەو سەرچاوەی سیستمە سیاسیەكەی و بنەمای شارستانێتیەكەی.. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كە: (هەبوونی مەبدەئێك لە ناو ئوممەتێكدا هۆكاری رابوونی شارستانێتیەتی)..

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (فەلسەفەی رابوولە فیكری رۆژئاوای سەردەمدا) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی پێشوو (مێژونووسان و فه‌لسه‌فه‌ی ڕابوون) گرته‌ بكه‌

بۆ خوێندنه‌وه‌ی پێشه‌كی گرته‌ بكه‌